Object
Onstaborg

Locatie
Adres: Burchtweg
Sauwerd
Gemeente Winsum
Provincie Groningen

Het vroegere kasteelterrein ligt direct ten westen van het dorp Sauwerd aan de voet van de kerk en is in gebruik als grasland.

Typologie

Sicke Benninge vermeld in zijn kroniek: ‘Up den bijnnenster hoeffstede stond een steenhuis, dat dicke was van muren XII olde murstenen .......’ (Feith 1887, p. 55). Die beschrijving kan passen bij het type woontoren.

Etymologie
Het voormalige huis is genoemd naar het geslacht Onsta uit de 14e eeuw.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 26-02-2009

Het oude kasteelterrein is nu een perceel grasland. De dorpswierde is ter plaatse afgegraven. Het terrein is archeologisch zeer waardevol met rijksbescherming.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Het voormalige kasteelterrein is vlak grasland met subtiel reliëf. Het terrein is archeologisch zeer waardevol en beschermd.

Afmetingen
De kadastrale minuut uit 1828 laat het kasteelterrein zien met het strakke grachtvierkant nog intact. Afmeting kasteelterrein binnen de binnenste grachten 80 x 80 meter. Het onregelmatige omgracht complex op de kaart van Haubois uit 1641 meet geschat 75 x 75 meter. Op grond van de archeologische weerstandsmetingen lijkt het kasteelterrein 80 bij 100 meter groot te zijn geweest en omgeven door grachten van 10 tot 15 meter breedte. Op het zuidoostelijk verhoogde deel van het kasteeleiland hebben stenen gebouwen gestaan met een gezamenlijke omvang van ca. 70 x40 meter (Exaltus 1997, p.15).

Oudste vermelding
Datum: 1400
Bron: Kroniek Sicke Benninge (Feith 1987, p.56)

"‘Up den bijnnenster hoeffstede stond een steenhuis, dat dickewas van muren XII olde murstenen, ende up de uterste hoeffstede stonden V starcke steenhusen, die elke dick weren VIII olde murstenen.’"

Sicke Benninge beschrijft de borg tijdens de belegering in 1400 door de Groningers.

Bezitsgeschiedenis
Bezitsgeschiedenis#: Folckmar Onsta was bekend in 1325 en 1326 als vertegenwoordiger van Hunsingo. Het huis werd meerdere malen verwoest door de Groningers en later de Spanjaarden. De familie Onsta bleef eigenaar in 15e en 16e eeuw. In 1628 was het een ruïne en bewoond door een arbeider. Het eigendom was toen in handen van Boyo Ocko van der Wenge. Na zijn dood op het slagveld in 1640 verkochten zijn erfgenamen aan Bernard Coenders van Helpen, die ‘een oud adellijk huis’ doorverkocht aan kapitein vestingbouwer Hendrik Ruse in 1658. De koning van Denemarken verhief hem tot baron van Rusensteen. Zijn dochter huwde met een Deense officier Christian Juel, die via vererving eigenaar werd en verkocht aan redger Johan Herman Keiser. Zijn erfgenamen gingen in 1725 een erfwissel aan met Alegonda Tjarda van Starkenborgh. De in de 17e eeuw herbouwde borg, werd in de 18e eeuw gesloopt. De heerlijke rechten gingen naar het huis te Wetsinge. In 1765 verkocht douarière Rengers de restanten van het goed, bestaande uit schathuis en grachten van Onstaborg Sauwerd tegelijk met het huis Onstaborg te Wetsinge.

Bouwgeschiedenis
Het kasteel is in de 14e eeuw mogelijk als woontoren gebouwd met omgrachting. Het wordt meerdere malen verwoest in de 15e en 16e eeuw. De kaart van Haubois uit 1641 laat de plattegrond zien van het kasteelterrein met ruineus kasteel en onregelmatige grachtvormen in vergelijking met de strakke rechthoekvorm in 1828. In de 17e eeuw volgt sloop van de ruïne en herbouw in de vorm van een driebeukig bouwblok met topgevels in het water (vergelijkbaar met de Menkemaborg). De afbraak krijgt zijn beslag halverwege de 18e eeuw.

Afbeeldingen
Kadastrale minuut uit 1828 met het borgterrein Onstaborg, Adorp, sectie B2, no. 271 (bewerking Formsma 1987, p. 341). Geschematiseerde kaart door W.J.Formsma naar de kaart van Haubois uit 1641 van het kasteelterrein en directe omgeving (Formsma, 1987, p. 343) (Origineel Haubois op p. 344). Tekening Schoemaker ‘Onsta a Sawert’ 1730, RHC Gron. Arch. ( Formsma 1987, p. 345). Tekening van onbekende tekenaar uit de 19e eeuw ‘Onsta te Sauwerd’, RHC Gron. Arch. (Formsma 1987, p. 345). Resultaten van weerstandsmetingen Onstaborg (Exaltus 1997, fig. 2, p. 8)

Bronnen
Feith, J.A. en P.J.Blok, 1887, De kroniek van Sicke Benninge, WGHNS no. 48, Utrecht, p. 56.

Literatuur
Exaltus, R.P. en P.J.Orbons, 1997, RAAP-rapport Gemeente Winsum,archeologisch onderzoek naar de resten van de borg Onstaborg, Amsterdam, p. 3-15. Feith, J.A., (1906) 1979, De Ommelander Borgen en haar bewoners, Groningen, p. 139. Formsma W.J., 1987, De Ommelander Borgen en Steenhuizen, Assen/Maastricht, p. 340-346. Molen, S.J.van der, 1978, Stinzen, Borgen en Havezaten van het Noordererf, p. 10.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: J.W. van den Heuvel
Beschrijving gemaakt: 26-02-2009

Archeologisch onderzoek RCE
Beschrijving mon.nr. 1209