Object
Riviere, Huis te / Mathenesse

Locatie
Adres: Huis te Riviere 1, 3112 HK
Schiedam
Gemeente Schiedam
Provincie Zuid-Holland

De ruïne van het voormalige kasteel Huis te Riviere is gelegen in het hart van Schiedam aan de oostzijde van het Broersvest op het terrein van het huidige stadskantoor van Schiedam.

Typologie

Basis van het oorspronkelijke kasteel vormt een woontoren, die in een latere fase is uitgebreid en herbouwd.

Etymologie
De oorspronkelijke naam "Huis te Riviere" stamt af van de naam van het omdijkte gebied, de polder "het Ambacht van Riviere", op de plek waar de "Old Scye" in de toenmalige stroomgebied van de Maas stroomde. De latere benaming Mathenesse stamt af van bewoners die het kasteel in een latere fase hebben gekocht.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: november 2015

Huidige functie:

Van het oorspronkelijke kasteel is na de verwoesting in 1574 alleen het onderste gedeelte van de donjon overgebleven. Deze ruïne bevindt zich thans op het terrein van de gemeente Schiedam en wordt daarbij omgeven door de gebouwen van het huidige stadskantoor. De overgebleven muren met een dikte van circa 3m steken ca. 3m boven het omringende maaiveld uit. Binnen het gebouw zijn nog te onderscheiden de kelderlaag en een verdieping. De aanzet van het tongewelf, dat de kelder overkluisde, zijn nog zichtbaar. De gemetselde trap naar de verdieping is nog aanwezig.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:  (Van de oorspronkelijke woontoren)
Grondgebruik:  (De ruïne staat op het terrein van het huidige stadskantoor)

Van het kasteel bestaat alleen nog maar de ruïne van de oorspronkelijke vierkante woontoren.

Afmetingen
Bij de uitgevoerde opgravingen is het niet gelukt om de totale afmetingen van het voormalige kasteel met voorburcht vast te stellen. Zonder rekening te houden met een mogelijke toren op de noordwest hoek, had de rechthoekige hoofdburcht de afmetingen van ca. 20x17,5m. De afmetingen van de voorburcht worden ingeschat op 26x40 à 55m.

Oudste vermelding
Datum: ca. 1240
Bron:

Het oudste gedeelte van het kasteel moet zijn gebouwd tijdens de regeerperiode van graaf Willem II toen hij stukken grond aan de mond van de Oude Schie liet bedijken. Dit gedeelte was bedoeld als tolhuis. De bouw ervan heeft dan plaats moeten vinden tussen 1239 (aanvaarding ambt) en 1255 (sneuvelen).

Bezitsgeschiedenis
De eerste bewoner van het kasteel Huis te Riviere is de omstreeks 1240 door graaf Willem II benoemde baljuw voor het nieuwe omdijkte grondgebied "het Ambacht Riviere". In 1258 werd het kasteel de woning van Aleid van Henegouwen, de zuster van graaf Willem II, die in dat jaar voogdes werd over de zoon van haar broer, de toekomstige graaf Floris V en zijn graafschap. Zij is hier blijven wonen tot zij onenigheid kreeg met haar neef graaf Floris V en zij in 1278 werd gedwongen het kasteel te verlaten. In dat zelfde jaar werd Florens Bokel Uijternesse tot baljuw van het Ambacht van Riviere benoemd. In die periode werd het Ambacht ook wel het Ambacht van Matenesse genoemd. Deze gunsteling van graaf Floris V kreeg vanaf dat ogenblik ook het Huis te Riviere ter beschikking. Na het overlijden van Florens bleven het baljuwschap en het gebruik van het kasteel met bijbehorende grond tot 1339 binnen de familie Bokel Uijternesse. In dat jaar werd Diederik Bokel Uijternesse door graaf Willem IV tot ridder geslagen. Verder werd deze gunsteling van de graaf beleend met het Huis te Riviere met bijbehorende gronden en benoemd tot eerste Ambachtsheer van Matenesse en Riviere. Vanaf dat ogenblik ging de naam van deze tak van de familie over in Matenesse. Na het overlijden van Diederik in 1345 gingen Huis te Riviere en de funktie Ambachtsheer over naar zijn neef Daniel. Behoudens een korte onderbreking bleef het Huis te Riviere vervolgens via vererving tot 1381 binnen de familie Matenesse. Omstreeks 1350 moest de toenmalige beheerder Daniel van Matenesse tijdelijk het huis verlaten vanwege de Hoekse en Kabeljauwse twisten. In 1352 verbond hij zich met de winnende kant en werd hij weer in zijn funktie hersteld. Na het overlijden van Diederik van Matenesse in 1385 werd de familie als aanhangers van de Kabeljauwse zaak het recht van erfopvolging ontnomen. Door de toemalige graaf van Holland Albrecht werd Wouter van den Berghe, een afstammeling van een zijtak van de familie Bokel Uijternesse, met het kasteel beleend. Deze Wouter veranderde hierna zijn familienaam Van den Berghe i Van Matenesse. Hoewel er tijdens zijn beheer van het kasteel graaf Albrecht overging naar het Hoekse kamp, viel Wouter van Matenesse in ongenade, maar werd uiteindelijk toch weer met huis te Rivier beleend. Via vererving binnen de familie bleef vervolgens het kasteel met bijbehorende grond binnen de nazaten van Wouter van Matenesse tot 1574. In dat jaar werd het beleg van Leiden opgeheven en trokken de Spaanse troepen zich in zuidelijke richting terug. Om te voorkomen dat het kasteel door deze troepen zou worden bezet, werd het kasteel door de bewoners van Schiedam in brand gestoken. Dit betekende het einde van kasteel Matenesse.

Historische betekenis
Het kasteel is in de periode 1258 tot 1278 de woning geweest van Aleid van Henegouwen, de zuster van graaf Willem II, die tijdens minderjarigheid van haar neef Floris V de voogdes van Holland en Zeeland was en de stichtster was van Schiedam.

Bouwgeschiedenis
Tijdens het bewind van Graaf Willem II van Holland werd ter hoogte van het huidige Schiedam de kreek de Scye afgedamd en het omringende stukken grond bedijkt. Hieronder bevond zich de latere polder Oud-Matenesse. Aan de rand van die polder liet Willem II vervolgens omstreeks 1245 een sterkte bouwen, die oorspronkelijk was bedoeld als tolhuis. Hoe deze sterkte er toen precies moet hebben uitgezien is niet goed bekend. Er zou sprake geweest zijn van een gracht omgeven vierkante toren van ca. 12x12m met een door een muur omgeven binnenplaats. Bij de bouw van de toren werd gebruik gemaakt van bakstenen, een bouwmateriaal waarvan de toepassing in deze streken tot dan toe vrij ongebruikelijk was. Of er toen reeds sprake was van een voorburcht is niet bekend. Daar Huis te Riviere van 1258 tot 1278 de woning is geweest van gravin Aleid van Henegouwen, de zuster van graaf Willem II van Holland, mag ervan worden uitgegaan, dat het toenmalige kasteel groter moet zijn geweest dan alleen de vierkante toren. Op grond van in 1947 en later uitgevoerde opgravingen is geconstateerd, dat er sprake moet zijn geweest van een door een gracht omgeven kasteelterrein van ca. 50x55m met torens op de vier hoekpunten, waarbinnen de hoofdburcht en de voorburcht moet zijn gesitueerd. Een en ander vergelijkbaar met de oorspronkelijke opzet van huis Doorn. Binnen dat terrein bevonden zich in ieder geval de oorspronkelijke donjon en een tweetal woongebouwen van 17,5x20m. Allen over de juiste bouwfasering van het kasteel zijn de deskundigen het niet geheel eens met elkaar. Dit verschil van mening betreft met name het tijdstip waarop het onderscheid is gemaakt tussen hoofdburcht en voorburcht en het tijdstip waarop beide woongebouwen zijn gebouwd. Tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten is het kasteel in 1351 zwaar beschadigd. In 1355 kreeg de toenmalige leenman Daniel van Matenesse, na zijn overstap van de Hoekse zaak naar de Kabeljauwse zaak, van graaf Willem V toestemming om het kasteel weer op te bouwen. Uit beschikbare prenten en tekeningen kan worden opgemaakt, dat er daarna in ieder geval sprake is geweest van een aparte door een gracht omgeven hoofdburcht van ca. 20x17,50m met ten zuiden ervan een door een gracht omgeven rechthoekige voorburcht van ca. 26x55m. De oorspronkelijke donjon is daarbij in noordelijke en westelijke richting uitgebreid met aangebouwde woonruimten. Via een loopbrug aan de oostzijde was de hoofdburcht vanaf de voorburcht bereikbaar. Voor zover bekend is deze situatie blijven bestaan tot 1574 toen het kasteel door de bewoners van Schiedam in brand werd gestoken om te voorkomen dat het door Spanjaarden zou worden bezet.

Afbeeldingen
- Google Earth, datum beeldmateriaal 2012, geraadpleegd november 2015; - kadastrale minuutkaart gemeente Schiedam, 1811-1832, Zuid Holland, sectie G, blad 01, geraadpleegd november 2015; - afbeelding van kasteel op de kaart van Mathenesse uit het kaartboek van het Sint-Jacobsgasthuis van Jan Jansz. Potter uit 1571, Companje, drs. K.P., 1983, Huis te Riviere in prent en tekening, onderdeel van Scyedam 9e Jaargang no. 5-december 1983, uitgave van de Historische Vereniging Schiedam, 162-173, Schiedam; - Het schilderij van Huis te Riviere uit het Stedelijk Museum te Schiedam, Companje, drs. K.P., 1983, Huis te Riviere in prent en tekening, onderdeel van Scyedam 9e Jaargang no. 5-december 1983, uitgave van de Historische Vereniging Schiedam, 162-173, Schiedam; - De landmeterkaart van het gebied rond de ruine van Pieter Floris van Sallem uit 1637, Companje, drs. K.P., 1983, Huis te Riviere in prent en tekening, onderdeel van Scyedam 9e Jaargang no. 5-december 1983, uitgave van de Historische Vereniging Schiedam, 162-173, Schiedam;

Bronnen
- http://watwaswaar.nl/#Oi-RW-9-1-1v-1-2TOC-1pt6---k3, geraadpleegd november 2015; - http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php, geraadpleegd november 2015; - http://www.schiedam.nl/Def/Gemeentearchief/Actueel/Nieuwsarchief/Nieuwsarchief-2012/Huis-te-Riviere-was-meer-dan-donjon.html, geraadpleegd november 2015; - http://scyedam.delinea.nl/kaleida/pagina.php?id=425, geraadpleegd november 2015; - https://zoeken.cultreelerfgoed.nl (zoeken en vinden);

Literatuur
- Companje, drs. K.P., 1983, Huis te Riviere in prent en tekening, onderdeel van Scyedam 9e Jaargang no. 5-december 1983, uitgave van de Historische Vereniging Schiedam, 162-173, Schiedam; - Janssen, H.L., Kylstra-Wielinga, J.M.M., Olde Meierink, B., 1996, 1000 jaar Kastelen in Nederland, Functie en vorm door de eeuwen heen, 59-60, Utrecht; - Kuipers-Verbuijs, M.J./Klomp, H./Maes, N.C.M./Michels, J./Schulte, A.G./Vries, A. de/Wielinga, R.J., 1997, Ruïnes in Nederland, 294-296; - Renaud, J.G.N., 1954, Huis te Riviere, onderdeel van Zuid-Hollandse Studien, Deel IV van de historische vereniging voor Zuid-Holland onder de zinspreuk "Vigilate Deo Confidentes, 25-49, Voorburg; - Zee, C.A. van der, 1939, Matenesse en Het Huis te Riviere, Schiedam;

Coördinaten
Coordinaten: 51°55'5.44''N,  4°24'10.43''O
Kaartblad:  , x: 87.286, y: 437.095, precisie 2

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: 33125
 OMSCHRIJVING UIT RCE: Ruïne van Mathenesse. Overblijfsel van het Huis te Riviere (later Mathenesse genoemd). Zware, bakstenen toren uit het midden der 13e eeuw.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (Op het kasteelterrein met de ruine is van toepassing het door de gemeente Schiedam in juli 2014 vastgestelde bestemmingsplan "Binnenstad 2014" )
Bestemming:  (Als enkelbestemming Groen)
Bestemming:  (Als dubbelbestemmingswaarde Archeologie-1)

Auteur en datum
Auteur: J.H.Wendrich
Beschrijving gemaakt: november 2015

Geomorfologische codering
Bebouwing

Bodemkundige codering
Bebouwing