Object
Oudheusden

Locatie
Adres: Kasteellaan 40
Oudheusden
Gemeente Heusden
Provincie Noord-Brabant

Het voormalig Kasteel van Oudheusden stond eertijds ter hoogte van de huidige Basisschool 'De Dromenvanger' (Kasteellaan 40) en directe omgeving. De resten werden in 1971 blootgelegd, niet gedocumenteerd en mogelijk geheel geruimd. Het oorspronkelijke kasteelterrein lag langszij het Oude Maasje, 250 m ten zuiden van de voormalige middeleeuwse kerk van Oudheusden. Coördinaten als opgegeven in Archis2 (Waarneming 37401) niet correct. Ten onrechte wordt het kasteel in de literatuur en de lokale traditie ook wel 'Nijenrode' genoemd. Dit is te wijten aan een verwisseling met een ander kasteel in Oudheusden, eertijds nabij Doeveren gelegen.

Typologie

Op basis van de twee tekeningen van Roelant Roghman, de kadasterkaart van 1832 en de gegevens van de blootlegging in 1971 valt de hoofdburcht te omschrijven als een onregelmatig vierkant, bestaande uit twee woonvleugels en een open binnenplaats. De twee woonvleugels stonden in een scherpe hoek tegen elkaar. Beide vleugels bestonden uit verscheidene bouwelementen. Zo bevatte de oostvleugel een slanke vierkante (trap)toren op de zuidoosthoek. De toegang tot het geheel verliep via een lichtvooruitstekend poortgebouw op het westelijk uiteinde van de noordvleugel. Het kasteel was aan drie zijden omgeven door twee omgrachte terreinen. Hiervan kan het oostelijke deel van het grootste terrein, en gelegen direct voor de noordvleugel met toegangspoort, beschouwd worden als de voorburcht, voorzien van een eigen poorttoren met aansluitende neerhofvleugel.Niet uitgesloten kan worden dat de burchtlocatie Oudheusden tevens de plaats is waar zich het 12de-eeuwse stamslot van de heren van Heusden bevond tot aan de verwoesting daarvan in 1202. Typologisch is dat stamslot niet nader te duiden, maar zou gelet op de periode van bestaan en de betreffende regio tot de categorie van de motte-burchten behoord kunnen hebben.

Etymologie
Oudheusden was eertijds 'Heusden', vermeld vanaf begin 12de eeuw en gelegen aan de zuidzijde van de Oude Maas (kerk St.-Jan-Evangelist, bisdom Luik). Dit 'Heusden' (Hysdene 1108-1121, kopie midden 13de eeuw; Hosden 1147, kopie 13de eeuw) betekent mogelijk 'omhulsel' (G. van Berkel en K. Samplonius, 1989, Het plaatsnamenboek, Houten, 82) of 'hoogte met hazelaars' (L. Toorians, ‘Place-names reflecting Gaulish *coslo-dūnon: Coudun, Colembert and Heusden’, Études Celtiques 37, 153-158).Na de verwoesting van de hier gelegen stamburcht van de heren van Heusden in 1202 volgde een verplaatsing van de zetel van de heerlijkheid naar de zich ontwikkelende marktnederzetting van (Nieuw-)Heusden (Husdenredam 1250) aan de overzijde van de Oude Maas, waar een nieuwe burcht werd gebouwd (parochie Aalburg, bisdom Utrecht). Met de terugkomst van een zijtak van de heren van Heusden naar het ‘geboortedorp’ (eind 13de eeuw) kreeg (Oud-)Heusden weer een kasteel. Voor deze zijtak en het dorp raakte de nieuwe benaming Oudheusden slechts geleidelijk aan ingeburgerd: Theodericus de Hosdine 1281 = Theodericus de Oudehuseden 1284; 'in camera veteris aule castri Huesdensis in parochia de Oudehuesden' 1332 (Van der Velden 1984, 99-100).

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 2014

Onbekend. Ter plaatste ligt een nieuwbouwwijk.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Na de blootlegging in 1971 (niet officieel gedocumenteerd) zijn de resten mogelijk geheel geruimd, in ieder geval verdwenen onder de daarna gerealiseerde nieuwbouwwijk en eerste opzet van de semipermanente basisschool. Deze school is inmiddels vervangen door een anders georiënteerde nieuwbouw ter plaatse en daardoor bevinden de resten van de voormalige hoofdburcht (indien nog aanwezig) zich onder de huidige schoolspeelplaats.

Afmetingen
Afmetingen gebaseerd op de oudste kadasterkaart van 1832. Als voorburcht wordt het daar afgebeelde oostelijk deel (met neerhofvleugel en aangrenzende poorttoren) beschouwd van een groot omgracht eiland aan de noordwestzijde van het kasteel.

Oudste vermelding
Datum: 1332
Bron: Archief van de Abdij van Berne, afd. I, III A, 4.

Wilhelmus de Busco, ridder, maakte in 1332 zijn testament op 'in camera veteris aule castri Huesdensis in parochia de Oudehuesden'.

Bezitsgeschiedenis
In de familie van de heren van Heusden is er in 1281 sprake van een Dirk van Heusden, die kennelijk dezelfde zal zijn als de Dirk van Oudheusden (Theodericus de Oudehuseden) uit 1284, die hetzelfde zegel hanteert. Deze was waarschijnlijk een oom van Jan III, de toenmalige heer van (Nieuw-)Heusden. Genoemde Dirk was, afgaande op de naamgeving, vermoedelijk de eerste die zich weer vestigde in ‘het dorp van oorsprong’. Daarmee kan het kasteel van Oudheusden in aanleg teruggaan tot het eind van de 13de eeuw. De gekozen bouwlocatie sluit niet uit dat deze dezelfde was als die van het in 1202 verwoeste stamslot. Dat laatste lag 'iuxta' ('naast' of 'nabij') de al in de 12de eeuw vermelde kerk van (Oud-)Heusden. Geofysisch onderzoek met begeleidende grondboringen in 2012 rondom die voormalige kerk kon aldaar geen sporen van een kasteelaanleg aan het licht brengen. Een iets ruimere interpretatie van 'naast' of 'abij' richt daarom sindsdien de aandacht op de locatie van het ‘nieuwe’ kasteel van Oudheusden, dat daar 250 m ten zuiden van lag.Oudheusden werd een afzonderlijke heerlijkheid in 1498. Toen verkreeg Jan van Oudheusden Wouterszoon de hoge, middelbare en lage heerlijkheid en tevens het schoutambt in de parochie, het dorp en de ban van Oudheusden in leen van Filips de Schone, graaf van Holland. Voordien had hij in 1494 het kasteel met voorburcht, boomgaarden en landerijen, twaalf morgen groot gekocht van Hillen van Oudheusden Hackenzoon, wiens familie het vermoedelijk verworven had van de erfgenamen van de eerdergenoemde Dirk van Heusden/Oudheusden. Jan van Oudheusden was raad, tresorier en bewaarder der registers en charters van Holland, Zeeland en West-Friesland. Hij bezat ook de heerlijkheid Waardhuizen en goederen in Giessen en Almkerk. Maria Anna van Oudheusden (1641) was de laatste vrouwe uit dit geslacht. Gehuwd met Pieter de Huter (Huyter, Heuyter) ging de heerlijkheid over op hun dochter Charlotte Juliana de Huter, echtgenote van Frederik Ignatius van Bueren. Hierna ging het bezit over op de Van Camminga’s en aanverwanten. Jhr. Maurits de Rotte verkocht het kasteel met toebehoren in 1846 aan de Heusdenaar Gerardus Cornelis Bax. Deze begon in 1851 met de afbraak.

Historische betekenis
Oudheusden is een voorbeeld van een kasteel dat hoogstwaarschijnlijk gesticht is eind 13de eeuw door een zijtak van een belangrijke familie (de heren van Heusden), die met deze stichting terugkeerde naar ‘het dorp van oorsprong’, waaruit de familie vertrokken was na de verwoesting van hun stamslot hier (in 1202). Het is voorstelbaar dat de locatie van dit stamslot (…iuxta ecclesiam Hoesden…, circa 1130, Stichtingskroniekje Abdij van Berne) werd gebruikt voor de nieuwbouw eind 13de eeuw.

Bouwgeschiedenis
De historische gegevens maken aannemelijk dat er hier eind 13de eeuw een adellijk huis verrees. De vermelding als 'castrum' in 1332 bevestigt deze indruk. Het uiterlijk van dat toenmalige kasteel is onbekend. De in 1971 blootgelegde resten corresponderen qua plattegrond met de gegevens van de oudste kadasterkaart (1832) en twee tekeningen door Roelant Roghman uit de jaren 1646-1647. De bedoelde afbeeldingen tonen een eenvoudig kasteelgebouw dat in oorsprong laatmiddeleeuws kan zijn, en waaraan het krijgsgewoel van 1579 kennelijk geen blijvende schade had aangericht. De in 1971 aangetroffen bakstenen van de fundering hadden een gemiddelde lengte van 25 cm. De Roghman-tekeningen tonen twee woonvleugels die samen een scherpe hoek vormen en door een lagere tussenbouw verbonden waren. De hoge oostvleugel bevatte twee verdiepingen plus zolder boven een kelderverdieping met op het zuiden een wat smallere aanbouw. In de terugspringende buitenhoek was een slanke hoge (trap)toren geplaatst. In het midden van de oostvleugel was aan de buitenzijde een halfronde erker uitgekraagd. De smallere noordvleugel bestond, afgaande op de gevarieerde dakconstructies, uit diverse bouwelementen en werd op het westen afgesloten met een vooruitspringend poortgebouw met trapgevel. Het ommuurde binnenplein was op de zuidwesthoek voorzien van een hangtorentje. In 1971 werd ter hoogte van dit binnenplein een diepe put aangetroffen.Na de sloop van het kasteel in de 19de eeuw bleef van de voorburchtbebouwing nog tot omstreeks 1960 het poortgebouw met klokgevel en aansluitende neerhofvleugel bewaard. Boven de poortdoorgang prijkte het jaartal 1688 in muurankers. Ook zou de poort (onterecht) het opschrift 'Nieuwenroy' hebben gedragen.

Afbeeldingen
- Roelant Roghman: tekening in zwart krijt (Amsterdam, Rijksprentenkabinet, inv. 1900 A 4344). In Van der Wijck (1989, nr. 151) ten onrechte aangeduid als 'Oud-Heusden (= Nieuwenroy)'.- Roelant Roghman: tekening in zwart krijt met penseel in grijs (Haarlem, Teylers Museum, cat. O**30). Opschrift achterzijde: 'Out Heusden'. In Van der Wijck (1989, nr. 152) ten onrechte aangeduid als 'Oud-Heusden (= Nieuwenroy)'.- Diverse foto’s van de blootlegging in 1971 en van het laatste kasteelrestant, het poortgebouw van de voorburcht met aansluitende neerhofvleugel (Aarts 2014). - Kadastrale minuut, 1811-1832, Gemeente Oudheusden, Elshout en Hulten, Noord Brabant, sectie A, blad 3, nr. 605 (http://watwaswaar.nl/#VU-MS-6-ed-1v-1-3BOS-1Wds---31D, geraadpleegd op 14-10-2010).- Google Earth foto, 2010, Locatie Oudheusden I & II (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).

Bronnen
- Rij, H. van, ed., 1987, 'Het Stichtingskroniekje van de Abdij van Berne', in: Egmond en Berne, twee verhalende historische bronnen uit de middeleeuwen (Nederlandse Historische Bronnen, VII), 's-Gravenhage. - Wyck, H.W.M. van der, 1989, De kasteeltekeningen van Roelant Roghman, I, (1646-1647), Alphen aan den Rijn.

Literatuur
Aarts, B. 1997, 'Het kastelenraadsel van Heusden en Oudheusden', Brabants Heem, XLIX, 1, 21-28.Aarts, B., 'Het achthoekige Heusden en de symboliek', Het Brabants Kasteel Jaargang 24 (2001), 3-57. Aarts, B., ‘Een dorp met drie kastelen’, in: H. van Engen (red.), Oudheusden. Klein dorp met een groot verleden (Tilburg 2014), 57-71;Beelaerts van Blokland, F., ‘Het geslacht der Heeren van Oudheusden’, De Nederlandsche Leeuw 31 (1913), 307-316;Engen, H. van, ‘De heerlijkheid Oudheusden, Elshout en Hulten’, in: H. van Engen (red.), Oudheusden. Klein dorp met een groot verleden (Tilburg 2014), 73-85;Hessing, W.A.M. en K. Klerks m.m.v. J. Orbons en R. Exaltus, Op zoek naar het eerste kasteel Oud-Heusden. Enige conclusies en aanbevelingen naar aanleiding van het geofysisch onderzoek aan de Herptseweg, Oudheusden (gemeente Heusden) (rapport Vestigia, Amersfoort 2012);Orbons, J. en R. Exaltus, ‘Geofysisch onderzoek met boorondersteuning in Oudheusden’, in: H. van Engen (red.), Oudheusden. Klein dorp met een groot verleden (Tilburg 2014), 47-55; Schijndel, T. van, ‘Archeologische opgraving van het Kasteel Nijenrode te Oudheusden’, Met Gansen Trou 22 (1972), 166-167, 170-171;Velden, G.M. van der, ‘Beknopte geschiedenis van Oudheusden van 1285 tot 1688’, Met Gansen Trou 33 (1983), 97-135.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: B. Aarts
Beschrijving gemaakt: 6-10-2014

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
Waarnemingsnr. 37401 (n.a.v. blootlegging 1971). Met foutieve coördinaten.

Overig onderzoek
Vestigia, geofysisich onderzoek, 2012.

Geomorfologische codering
B, Bebouwing

Bodemkundige codering
|h, Bebouwing