Object
Kats

Locatie
Adres: Onbekend
Kats
Gemeente Noord-Beveland
Provincie Zeeland

Uit historische bronnen is bekend dat er te Kats een kasteel gestaan moet hebben. De exacte locatie van dit kasteel is echter niet bekend. Volgens amateur-archeoloog Piet Zuijdweg (1909-1979) stond het kasteel op de plaats van de huidige hoeve Zeldenrust, gelegen in de hoek van de Boomweg en Zuidlangeweg. In deze omgeving trof hij zware fundamenten in de bodem aan. Vóór de ruilverkaveling van Noord-Beveland in 1965-1975 duidde de veldnaam Steenoord net ten oosten van Zeldenrust, in het toenmalig perceel nr. 76 in de Leendert-Abrahampolder (1853) eveneens op de aanwezigheid van funderingsresten van waarschijnlijk het kasteel (coördinaten ca. 050.750/398.250). Dit is tot op heden (2011) niet eenduidig door archeologische waarnemingen geverifieerd. Een andere, nabije locatie behoort ook tot de mogelijkheden. Juni 2008 verrichtte de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland archeologische waarnemingen en boringen in een sloottalud in de Leendert-Abrahampolder (050.957/398.184), na een vondstmelding van de heer G. van der Wal uit ditzelfde dorp. De heer Van der Wal meldde zware funderingen van een gebouw dat minimaal 20 meter lang of breed is geweest. De funderingen zijn met behulp van boor en prikstok inderdaad aangetroffen op 1,15 meter beneden het maaiveld. Daarboven bevond zich lichtgrijze zandige klei. Op een plek is onder de aangetroffen baksteenfragmenten intact veraard veen aangetoond. Het Hollandveen bevond zich ca. 30 centimeter onder de cultuurlaag met baksteen. De aangetroffen funderingen behoren tot een geïsoleerd groot gebouw, mogelijk het kasteel. Restanten van het kerkje van het in 1530/32 verdronken Kats zijn namelijk in 1971 ten zuidoosten van deze locatie aangetroffen.

Typologie

Het is niet bekend welk type kasteel Kats is geweest; ook de exacte locatie is archeologisch niet eenduidig vastgesteld.

Etymologie
Vermoedelijk is het kasteel gebouwd door Nicolaas van Kats in de 13e eeuw, maar het is niet geheel duidelijk of die familie die naam Kats al droeg of dat zij zichzelf, en het kasteel, vernoemden naar de heerlijkheid waar het deel van uit maakte (Van den Broecke 1978, 263).

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 26-08-2011

Van het op zijn laatst in 1530 prijsgegeven kasteel zijn geen eenduidig vastgestelde restanten bekend.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Er zijn, voor zover bekend, bovengronds geen resten van kasteel Kats zichtbaar, noch opvallend reliëf in het maaiveld in de omgeving.

Afmetingen
De afmetingen van het kasteel van Kats zijn onbekend.

Oudste vermelding
Datum: 1271
Bron: OHZ, dl. III, 620-621, nr. 1553

Nicolaas van Kats wordt op 1 mei 1271 door graaf Floris V beleend met 'sin hus te Kats ende sin houinge ende hofsteden dieromme liggen'.

Bezitsgeschiedenis
Op 1 mei 1271 gaf graaf Floris V aan Nicolaas van Kats in leen het huis te Kats met verschillende stukken land, hofsteden, molen en 400 gemet ambacht, hetgeen Nicolaas tevoren van hem in leen hield en aan hem had opgedragen, met de bepaling dat het een en ander steeds zou vererven op de oudste zoon, bij ontstentenis van een zoon op de oudste dochter en bij ontstentenis van een dochter op de oudste dan naaste erfgenaam, aldus: 'Ic Florens graue van Hollant make cund al den genen die dese letteren sullen sien ende horen, dat mi Clais van Kats ghaf sin hus te Kats ende sin houinge ende hofsteden dieromme liggen ende die helt van al dien hofsteden van dien die an die nort side liggen van Kats, 1 sticke lants dat men het tMat ende I ander het tMorkin ende noch I het die Hofstede ende inemole der op stande ende X ghemete lants andie nort side van den stien weghe die Heinricts van Kats waren, ende III C ghemete ambachts nortwart van Kats dat te voren sin lien was; dit vorge nomde hus ende erue ende ambacht dat heb ic Claise van Kats weder ge gheuen van mi te rechten lienne, scot vri van alle scote, ende also dat emmer mier bliuen sal op sin erf namen opten ousten sonne, darrien es, endarre ghien ennes, dar salt bliuen op die ouste dochter, ende esser gien kint. so salt bliuen op den ousten ende op den nasten van den vader. Omme dat ic wille dat dit vast ende ghestade bliue endat niemen ne breke die na mi comt, so heb ict don seghelen met minnen seghele ende hebe ghe beden den hiere van Vorne entien hiere van Teilinge dat sit geseghelt heben. tor condene ioffte donne ware. Dit ghesciede te Siericsie in Scouden jnt jaer ons Heren M CC LXXI in meie daghe.’Verdere vermeldingen van het huis zijn schaars. In 1334 overstroomde een groot gedeelte van de heerlijkheid, waaronder mogelijk ook het dorp Kats. Tegen die tijd was een flink stuk van de heerlijkheid al niet meer in de handen van de familie Van Kats. Nicolaas van Borsele van Kortgene had al een gedeelte aangekocht, en in 1321 is in een oorkonde vermeld dat Jan van Beaumont 1100 gemet bezat in en rond Cats. De macht van het geslacht Van Kats wat toen blijkbaar teruggelopen. Nicolaas II wordt nog vermeld in 1323 en 1325. Wellicht is dit vroege huis te Kats ook in 1334 bij de overstroming ten onder gegaan. Hierna zijn er geen vermeldingen meer bekend van een huis te Kats tot het jaar 1527, wanneer juffrouw Peternelle van Praet en Moerkerken (Petronella van Praat van Moerkerken), weduwe van de in 1523 overleden Philips van Cats, in een oorkonde van Burgemeesters en Schepenen van Schoonhoven van 4 juni 1527 Cornelis Corneliszn van der Goits [Goes?] machtigt om voor haar de rekening te horen over 1526. Petronella en Philips hadden geen kinderen. Een oorkonde van juni 1528 spreekt over de huwelijksvoorwaarden tussen Van Bronkhorst en Pietreneel van Praet, die het Huis Cats inbrengt. Het is niet zeker dat het in de zestiende eeuw genoemde Huis Cats hetzelfde is als het huis dat in de dertiende en veertiende eeuw voorkomt in de bronnen. Na 1528 wordt het huis verder niet meer genoemd in de bronnen. Met de St. Felixvloed van 1530 zal ook dit huis verdwenen zijn.

Historische betekenis
Onbekend.

Bouwgeschiedenis
Het kasteel van Kats is mogelijk gesticht of uitgebreid door Nicolaas van Kats, die in 1271 na eigen opdracht aan graaf Floris V door hem werd beleend met het ambacht en het huis te Kats. Nicolaas’ voorgeslacht woonde er volgens Van den Broecke (1978, 263) op een werf. (Mogelijk was deze voorganger de voormalige motte bij de minder dan een kilometer zuidwestwaarts gelegen huidige boerderij Lommerrijk. Een andere kandidaat hiervoor is de voormalige stelberg, wellicht een voormalige motte, op de destijds zeer uitgestrekte Kats(e)plaat ten oosten van Kats.) Het is niet bekend hoe het kasteel van Kats eruit heeft gezien of wanneer het verdwenen is. Als mogelijk ondergangsjaar van het kasteel vermeldt Van den Broecke 1334, toen tijdens een storm de zeewering bij Kats bezweek als gevolg waarvan verscheidene dorpen onder water kwamen te staan, het dorp Kats vermoedelijk verdronk en verder landinwaarts werd herbouwd. Hij schrijft: ‘Of toen ook het kasteel van Kats verloren is gegaan is niet bekend, maar merkwaardig is in dat verband wel, dat in het begin van de veertiende eeuw een groot gedeelte van de heerlijkheid Kats schijnt te zijn aangekocht door Nicolaas van Borsele, heer van Kortgene. Ook Jan van Beaumont bleek er in 1321 al een ambachtsportie van 380 gemeten te bezitten. Uit deze gegevens blijkt wel dat de macht van de heren van Kats in die tijd was gedaald.’ Na de overstroming in 1334 is een tweede dorp Kats meer landinwaarts herbouwd. Een bron gedateerd 9 juni 1528 noemt het kasteel, als gesproken wordt over de huwelijksvoorwaarden tussen Van Bronckhorst en Pietreneel van Praet, die het Huis Cats inbrengt (Archief Huis Batenburg). Het is niet bekend of het bij dit Huis Cats om hetzelfde object gaat als in de oorkonde uit 1271. Verdere gegevens over het huis ontbreken. Op 5 november 1530 verdronk heel het toenmalige Noord-Beveland door de St.-Felixvloed, inclusief het kasteel. Pas na de bedijking van de Oud-Noord-Bevelandpolder in 1598 kwam aan de zuidoostzijde daarvan het derde, nog bestaande dorp Kats tot stand.

Afbeeldingen
Er bestaan geen contemporaine afbeeldingen van het kasteel van Kats. - Gewassen pentekening, 1761(?), De voorzijde van Kats (situatie voor de overstroming in 1377), kopie naar een onbekende voorstelling, door A. Rademaker (Beelaerts van Blokland 2006, 333) [een fantasietekening]. - Kadastrale minuut, 1811-1832, Gemeente Kats, Zeeland, Sectie E, blad 1, nr. 133 (http://watwaswaar.nl/#J6-J6-6-ed-1v-1-1wvb-1ITG---kny, geraadpleegd op 26-10-2010). - Google Earth foto, 2010, locatie Kats (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).

Bronnen
Fruin, R., 1909, De rekeningen en andere stukken in 1607 uit de Hollandsche rekenkamer naar de Zeeuwsche overgebracht: het Bourgondisch-Oostenrijksche tijdvak 1433-1584, ’s-Gravenhage. Koch, A.C.F., J.G. Kruisheer en E.C. Dijkhof, 1992, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299, ’s-Gravenhage enz., III, 620-621, nr. 1553. Gelders Archief, Arnhem. Toegangsnummer 0376 Huis Batenburg, inv.nr 13. Huwelijksche voorwaarden tusschen Herman van Bronchorst enz. en Peternelle van Praet. Met acte, waarbij deze huwelijksche voorwaarden worden uitgebreid, 1528, 1534. 2 charters

Literatuur
Broecke, J.P. van den, 1978, Middeleeuwse kastelen van Zeeland, Delft, 262-264. Gosses, I.H., 1917, ‘Addenda et corrigenda’, in: id., De rechterlijke organisatie in Zeeland in de middeleeuwen, Groningen/Den Haag. Heemkundige Kring De Bevelanden, Werkgroep veldnamen, 1982, Noordbevelandse veldnamen, benevens een aantal historische biezonderheden van het voormalige eiland; incl. 18 krtn, Kortgene enz., 51 en kaart 4. [Jongepier, H.], ‘Nieuwe sporen van het verdronken Kats’, 2008, Zeeuws Erfgoed nr. 3, 9.Man, J.C. de, 1897, De vluchtbergen in Schouwen, de Bevelanden en Tholen, Middelburg, 68. Steensel, A. van, 2010, Edelen in Zeeland. Macht, rijkdom en status in een laatmiddeleeuwse samenleving, Hilversum, 239-241. Wal, G. van der, 2006, 'Het kasteel te Kats', Nehalennia (2006) nr. 152, 48-56Zuijdweg, C.P., 1965, ‘Het wapen van Cats’, Varia Zeelandiae, 56-57.

Documentatie
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, Middelburg. Zeeuws Archeologisch Archief.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: J.J.B. Kuipers m.m.v. G. van der Wal, Maartje Verhoeckx
Beschrijving gemaakt: 06-01-2012

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, Middelburg: waarnemingen met boor en prikstok in juni 2008 (drs. J. Jongepier).

Geomorfologische codering
2M35, Vlakte van getij-afzettingen

Bodemkundige codering
Mn45A-VI, Kalkrijke poldervaaggronden; zware klei, profielverloop 5.