Object
Qualienberg

Locatie
Adres: Sluisweg, ong.
Nieuwerkerk
Gemeente Schouwen-Duiveland
Provincie Zeeland

Voormalige motte, waarvan het restant is afgegraven/geëgaliseerd in 1952. Het terrein lag aan de oude Kempensweg (Kempersweg), die voorheen Qualienweg heette. Coördinaten volgens archiswaarnemingsnr. 20387; Archiswaarnemingsnr. 49694 geeft 059.600/408.500, Kuipers (1984) geeft 059.580/408.220. Volgens De Man (1897) was de locatie 'aan de zuidzijde van de Kempersweg op land van A. Cappelle; het is zoo wat 25 a 30 M. van den Sluisweg af'. Deze locatie bevond zich binnen het belangrijke eerste bevang Beoosten Sweene van Nieuwerkerk en Botland. De Sweene, die tot 1953 de belangrijkste uitwateringsfunctie vervulde voor een groot gedeelte van polder de Vierbannen van Duiveland, scheidde de gebieden Beoosten en Bewesten Sweene. In de meest westelijke hoek van het eerste bevang Beoosten Sweene, vlakbij de Sweene, lag op een belangrijk verdedigingspunt de Qualienberg.

Typologie

Terrein van een voormalig mottecomplex. De toegekende typologie is gebaseerd op archiefgegevens (inclusief cartografie, luchtfoto's, toponymie) en archeologisch bureau- en veldonderzoek.

Etymologie
De Man (1897) noemde het perceel Kwalenberg; deze naam bleef voor dit perceel bekend tot de Februariramp 1953. In oude stukken komen hier de namen Couwelienburg en Conlienburg voor. Op Schouwen-Duiveland heette een deel van de bergjes 'burg', welke naam onstaan zal zijn toen nog algemeen bekend was dat deze bergen onderdeel van een burcht- of kasteelcomplex waren. De term 'werf', gebruikelijk in overig Zeeland, komt ook op Schouwen-Duiveland voor, maar bij geen van deze werven is hier een duidelijke connectie gevonden met kasteelbergen (Kuipers 1984, 14). In diverse veldboeken komt de Qualienhofstede voor, en ten zuiden van de Qualienberg de 'Poortwei' (veldnaam Poortweie). De Kempersweg heet in de oude veldboeken Qualienweg. M.K. Romeijn (1986) vond in de Vierbannen slechts twee voorbeelden, waar een weg zijn naam aan een kasteelbergje ontleende: de Qualienberg en de Kraaienburgse dreve (in het vijfde bevang van Ouwerkerk).

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 27-11-2008

Na archeologisch bureau- en veldonderzoek in 2004 in het kader van het provinciaal project 'Waardering Terreinen van Archeologische Betekenis voor de Archeologische Monumentenkaart Zeeland' is de status van het monument verhoogd tot Terrein van Hoge Archeologische Waarde.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Het terrein is in gebruik als bouwland. Tot 1952 kenmerkte het zich door gebogen perceelgrenzen en een ronde ophoging. Het huidige bestemmingsplan (in ontwikkeling) is 'Buitengebied in beweging'. Het terrein is vlak en in gebruik als akkerland. Het AMK terrein is niet archeologisch beschermd.

Afmetingen
De exacte afmetingen van het mottecomplex zijn onbekend.

Oudste vermelding
Datum:
Bron:

Er is geen oude vermelding bekend.

Bezitsgeschiedenis
De bezitsgeschiedenis is onbekend.

Bouwgeschiedenis
De bouwgeschiedenis is onbekend. De locatie was een belangrijk verdedigingspunt in de meest westelijke hoek van het eerste bevang Beoosten Sweene, vlakbij de kreek de Sweene. Aanvullende indicatoren voor de vroegere aanwezigheid van een mottecomplex met agrarische nevenfunctie zijn vermeldingen in diverse veldboeken van een Qualienhofstede en, ten zuiden van het bergperceel, de 'Poortwei'. Het bergje komt voor op de kaart van Visscher-Roman (1656). Een kaart uit 1912 en de topografische kaart 1950 tonen ter plaatse van het monument een rond perceel, op de veldnamenkaart van 1988 aangeduid als Kwalenberg; de berg wordt eveneens afgebeeld. Ook een luchtfoto uit 1945 (nr. 3045) toont de verhoging, gelegen op een rond perceel; op luchtfoto's uit 1989 en 2003 is op dezelfde plek een lichte vlek zichtbaar. Analyse van AHN-gegevens wijst op een laagte op de plaats waar de vliedberg zou hebben gelegen, mogelijk als gevolg van machinale afgraving met een dragline, die in 1952 plaatsvond in het kader van herverkavelingswerkzaamheden.In maart 2004 stelde N. de Visser (provincie Zeeland, Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland) in het kader van het project 'Waardering Terreinen van Archeologische Betekenis voor de Archeologische Monumentenkaart Zeeland' een nader onderzoek in naar de archeologische waarde van het monument 64H-024 (voorheen 64H-A15; monumentnr. 11299). Daartoe maakte zij onder meer gebruik van archeologische en historische gegevens, oude kaarten, luchtfoto's en het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) (zie voor de uitkomsten hierboven). Daarnaast verrichtte De Visser veldwerk. Een kartering van het oppervlak was niet mogelijk vanwege begroeiing (spruiten). In een hele serie boringen werden op dieptes tussen 100 en 150 cm onder het maaiveld archeologische indicatoren (puinbrokken, houtskool, e.d.) aangetroffen. Op advies van De Visser is de status verhoogd tot Terrein van Archeologische Waarde. De omvang/begrenzing is niet gewijzigd. Kuipers (1984) meldde overigens dat er volgens De Man (1897) ter plaatse steenresten zouden zijn aangetroffen, maar deze mededeling berust op verwarring met Kuipers' berg nr. 47.

Afbeeldingen
- Archief Stiboka, Wageningen. Luchtfoto nr. 3045, 1945 (nr. A26 in Kuipers 1984).- Topografische Dienst, Emmen. Luchtfoto nr. 42629, 1989 (in: Foto-Atlas Zeeland, 1989, pag. 40).- Luchtfoto aeroGRID NL2003, in: Luchtfoto-Atlas Zeeland, 2004, pag. 24.- Kadastrale minuut, 1811-1832, Nieuwerkerk, Zeeland. Sectie F, blad 2, nabij 256 (http://watwaswaar.nl/#KW-LA-7-ed-1v-1-25Ue-1R0S---tl, geraadpleegd op 11-01-2012).- Google Earth foto, 2012, Qualienberg (NKS digitale documentatie).

Bronnen
N.v.t.

Literatuur
- Luchtfoto-Atlas Zeeland, 2004, Landsmeer, 24.- Foto-Atlas Zeeland, 1989, Den Ilp, 40.- Kuipers, S.F., 1984, 'Bergen en burgen op Schouwen-Duiveland', Kroniek van het land van de zeemeermin (Schouwen-Duiveland), 5-38, nr. 48.- Man, J.C. de, 1897, 'De vluchtbergen in Schouwen, de Bevelanden en Tholen', Archief Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1-142, no. 29.- Oude veldnamen van Schouwen-Duiveland dl. II., 1988, Duiveland, Zierikzee (met losse kaartbijlagen, i.c. K 28 XIII Nieuwerkerk). - Romeijn, M.K., 1986, 'De bevangen van de Vierbannen van Duiveland', Kroniek van het land van de zeemeermin (Schouwen-Duiveland), 5-34 (pag. 13-14).

Documentatie
ROB/RACM, Archiswaarnemingsnrs. 20387, 49694.Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, Middelburg. Zeeuws Archeologisch Archief, doss. 42HN-26.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: J.J.B. Kuipers
Beschrijving gemaakt: 27-11-2008

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
(Provincie Zeeland, Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland) in het kader van het project 'Waardering Terreinen van Archeologische Betekenis voor de Archeologische Monumentenkaart Zeeland'.

Geomorfologische codering
VKW