Object
Piloersema / Hamsterborg

Locatie
Adres: Sietse Veldstraweg 25
Den Ham
Gemeente Zuidhorn
Provincie Groningen

Het kasteelterrein ligt 500 meter ten westen van het dorp Den Ham aan de Sietse Veldstraweg 25, en ca 125 meter ten zuidoosten van het huidige Piloersema.

Typologie

Het is niet bekend welk type kasteel Piloersema in de middeleeuwen is geweest.

Etymologie
De herkomst van de naam Piloersema, die door zijn uitgang aan een persoonsnaam doet denken, is onbekend. Uit resp. 1448 en 1453 zijn uitsluitend de namen bekend van Lubbe Pylosum en Datho Pijloetsem. De naam Hamsterborg is ontleend aan het dorp Den Ham.

Huidige situatie
Het kasteelterrein ligt ca 125 meter ten zuidoosten van het huidige Piloersema. De structuren van singel, gracht en podium zijn nog grotendeels duidelijk herkenbaar in het veld en op de actuele hoogtekaart (AHN). Het kasteelterrein in gebruik als weide.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Zichtbaar:
Grondgebruik:

De structuren van singel, gracht en podium zijn nog grotendeels duidelijk herkenbaar in het veld en op de actuele hoogtekaart (AHN). Het kasteelterrein in gebruik als weide. Het nieuwe huis Piloersema, gelegen ca. 125 m. ten noordwesten van dit kasteelterrein, is beschermd als rijksmonument, monumentnr. 7082.

Afmetingen
Het totale terrein mat ca. 55 x 45 m. Het verhoogd woonplatform mat ca. 37 x 25 m. De oppervlakte van het totale kasteelterrein (singel, grachten en podium) is ca. 1 ha.

Oudste vermelding
Datum: 1521
Bron: RHC Groninger Archieven, Huisarchief Farmsum, inv. nr. 40, reg. nr. 288 en 289, www.cartago.nl/oorkonde/haf288 en www.cartago.nl/oorkonde/haf289

"een heert lands oeck op den Ham gheleghen, Pijloersma heert ghenaempt (/haf288)"

Bij de erfscheiding van de boedel van Rembt Jensema in 1521 valt aan zijn zoon Tziado Jensema ten deel een huis 'een heert lands oeck op den Ham gheleghen, Pijloersma heert ghenaempt'. Hoewel er niet expliciet sprake is van het huis, is het zeer waarschijnlijk dat dat er toen al stond, aangezien de omschrijving 'heerd' duidt op de aanwezigheid van een haard.

Bezitsgeschiedenis
De oudst bekende eigenaar is het geslacht Jensema in de 16e eeuw. In 1567 vererfde het goed aan de hoofdeling Johan de Mepsche, gehuwd met Dorothea Jensema. Hij moest ten gevolge van de Nederlandse opstand uitwijken naar het buitenland, waar hij in 1588 overleed. Zijn gelijknamige zoon volgde hem op. In 1598 volgde verkoop aan zijn broer Frederik van 30 grazen land in de “platze up denn Ham bij Adewert” … “mith ock die geheele singelen, hovingh, heemingen unde gebroeckenen steen daertoe behoerende…”. Mogelijk is het kasteel verwoest tijdens de guerrillaoorlog, die in het gebied woedde in 1580 en volgende jaren. In 1633 volgde door Johan de Mepsche nieuwbouw noordwestelijk van deze plek. Dit huis, inclusief het land waarop het eerste huis heeft gelegen, kwam in 1699 in handen van de boeren familie Bos en vervolgens via verwantschap in de familie Boelens. Door koop in 1837 werd de familie Wierenga eigenaar. De laatste kinderloze bewoner bracht in 1991 alles onder in de Wierenga van Hamsterborg Stichting.

Bouwgeschiedenis
Piloersema is gebouwd in de 13e – 14e eeuw en verwoest vóór 1598, aangezien in dat jaar werden verkocht “die geheele singelen, hovingh, heemingen unde gebroeckenen steen” (RHC Groninger Archieven, Archief Hoge Justitiekamer, toegang 136, inv. nr. 1353, blz. 80). Mogelijk is het kasteel verwoest tijdens de guerrillaoorlog, die in het gebied woedde in 1580 en volgende jaren. In 1633 werd door Johan de Mepsche een nieuw huis opgetrokken ten noordwesten van de oude plek. Dit is het huidige Piloersema.

Afbeeldingen
Situatietekening van de terreininrichting geprojecteerd op het AHN (Bakker, 10)

Bronnen
RHC Groninger Archieven, Huisarchief Farmsum, inv. nr. 40, reg. nr. 288 en 289 (www.cartago.nl/oorkonde/haf288 en www.cartago.nl/oorkonde/haf289 ; geraadpleegd op 7-01-2011) RHC Groninger Archieven, Archief Hoge Justitiekamer, toegang 136, inv. nr. 1353, blz. 80.

Literatuur
Bakker, A.M., 2006, Onderzoeksgebied Piloersemaborg, gemeente Zuidhorn. Archeologisch vooronderzoek: een bureau- en inventariserend veldonderzoek. Raap-rapport 1418, Amsterdam. Formsma W.J. en E.J.F. Smits, 1954, Gedenkboek 750-jarig bestaan van Aduard, Groningen, p. 64-65. Formsma, W.J., R.A.Luitjens-Dijkveld Stol en A.Pathuis, 1987, De Ommelander Borgen en Steenhuizen, Assen, p. 149-151. Jeltema, J., 1994, “Een zwanehalsband van Piloursema”, in: Stad en Lande. Cultuur-historisch tijdschrift voor Groningen, jrg. 3, nr. 1, p. 13-19. Muskee, H., 2011, De teloorgang van het klooster Aduard, Aduard, p. 37. Vouwblad: De Hamsterborg. Een geschiedenis vanaf De Mepsche (en daarvoor) tot aan de nazaten van Tun van Besperd. Z. pl, z.j.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: F.R. Hijszeler, J.W. van den Heuvel
Beschrijving gemaakt: 21-04-2011

Bouwhistorisch onderzoek RCE
Beschrijving mon.nr. 7082

Archeologisch onderzoek RCE
Beschrijving mon.nr. 45045; Archis monumentnr..:1237, 6273.

Overig onderzoek
Archeologisch vooronderzoek door RAAP (Bakker 2006).