Object
Iersekeroord, Tolhuis te

Locatie
Adres: N.v.t.
Iersekeroord (verdronken)
Gemeente Tholen
Provincie Zeeland

Het tolhuis te Iersekeroord staat afgebeeld op een kaart van de Schelde (1494-1504) waarbij het als een duidelijk versterkte toren zichtbaar is. Deze toren stond op de oever van de Schelde, tegenover de haven van Bergen op Zoom. Dit gedeelte van Zuid-Beveland is met de stormvloeden van 1530 en 1532 verdronken, waardoor de dorp is verdwenen. Op de Visscher-Roman kaart van 1655 is het dorp nog wel aangegeven. Aan de hand hiervan kan worden vastgesteld dat het dorp Iersekeroord (of Yersekeroort) vermoedelijk gelegen was ter plaatse van het westelijke gedeelte van de Molenplaat bij Bergen op Zoom. De exacte locatie van het tolhuis is niet bekend.

Typologie

Op de kaart van de Schelde uit het eind van de vijftiende eeuw is het tolhuis afgebeeld als een omgrachte, versterkte (vierkante?) toren met een aangebouwde vleugel.

Etymologie
Het tolhuis te Iersekeroord ontleent zijn naam aan zijn ligging in Iersekeroord.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 09-05-2011

Huidige functie:

Het tolhuis te Iersekeroord is volledig verdwenen.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Waarschijnlijk is de toren volledig verdwenen.

Afmetingen
Onbekend

Oudste vermelding
Datum: 1321, 30 november
Bron: Unger 1939, p. 1.

In een oorkonde van 30 november 1321 schenkt graaf Willem III van Holland en Zeeland aan Willekijn Wannemet lijftocht wegens trouwe dienst in het tolhuis te Iersekeroord, als volgt: 'Wi Willaem, grave van Henegouwen etc., maken cond etc., dat wi omme trouwen dienst, die ons Willekijn Wannemet, onse bode, ghedaen hevet ende noch in onse tollenhuys tot Iersikeroirde doen sal, him daer in onse tollenhuys voirnoemd sine lijftochte ghegheven hebben ende der knechten clederen also langhe, als hi levet, sonder arghenlist.' (Unger 1939, 1)

Bezitsgeschiedenis
Het tolhuis te Iersekeroord wordt voor het eerst genoemd in een oorkonde van 1321. Het was toen in handen van de Hollandse graaf Willem III, en is vermoedelijk door een van zijn voorvaderen gesticht. De tol is tot zijn opheffing in bezit geweest van de graven, later hertogen van Holland. Het was de hoofdvestiging van de Zeeuwse tot 1532, toen het deel van Beveland waar het tolhuis stond, verdronk. De Zeeuwse tol werd in 1648 bij art. 12 van het vredestraktaat van Munster opgeheven. Het is niet bekend wat er daarna met het tolhuis is gebeurd.

Historische betekenis
Het Tolhuis te Iersekeroord was de hoofdvestiging van een netwerk van tolwachten van waaruit tol geheven op de passage door de Oosterschelde.

Bouwgeschiedenis
Het tolhuis te Iersekeroord is gesticht voor 1321, toen het voor het eerst genoemd werd in een oorkonde van graaf Willem III van Holland en Zeeland. Gezien de naam is wel gedacht dat dit wellicht de tweede locatie was waar een tolhuis werd gesticht, en dat er oorspronkelijk bij Ierseke een tolhuis gestaan zal hebben (Unger 1939, X). De enige middeleeuwse afbeelding van het tolhuis staat op een kaart van de Schelde die stamt uit het eind van de 15e eeuw. Deze kaart is vermoedelijk gemaakt naar aanleiding van een conflict over de bezittingen rond de Schelde. Op deze kaart is het tolhuis afgebeeld als een rechthoekige of vierkante omgrachte toren met twee bouwlagen onder een schilddak, met op de hoeken uitkragende arkeltorentjes, en een aanbouw. Op de gravure die F. Galle in 1580, dus na de overstromingen van 1530 en 1532, maakte, is de toren zichtbaar als een vrij slanke vierkante toren met twee bouwlagen, maar zonder dak. Wanneer het tolhuis verdwenen is, is niet bekend. Bij baggerwerkzaamheden door Rijkswaterstaat ten behoeve van het verdiepen van de haven van de Molenplaat zijn in 1969 / 1970 in en op het dijktalud van de Molenplaat resten gevonden van fundamenten en vijftiende-eeuws aardewerk. De resten van het ondergronds muurwerk zijn weggegraven en in een nabijgelegen, nieuw gegraven gat gedumpt. Deze archeologische vondsten zijn in eerste instantie geinterpreteerd als resten van de kerktoren van het verdronken dorp Broeck of Assenmansbroek (Archiswaarnemingsnr. 60422). In het voorontwerp bestemmingsplan Buitengebied Zuid van de gemeente Bergen op Zoom uit 2013 worden deze echter beschreven als resten van Iersekeroord. Of het hier gaat om resten van het tolhuis of van een ander bouwwerk, is niet vast te stellen.

Afbeeldingen
- Google Earth foto, 2011, benadering locatie Tolhuis te Iersekeroord (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).- Tolhuis afgebeeld op de Scheldekaart uit rond 1500 (http://www.geschiedeniszeeland.nl/themas/scheepsbouw/compagnie/, geraadpleegd op 06-04-2011).- Iersekeroord als verdronken dorp aangegeven op de Visscher-Romankaart uit 1655. - Gravure door F. Galle, 1580, met daarop o.a. de ruïne van tolhuis te Iersekeroord. De scène is gespiegeld weergegeven. Beeldbank SCEZ. http://www.geschiedeniszeeland.nl/tab_themas/themas/verdronken_geschiedenis/verdronken_land/ (geraadpleegd 29-10-2013)

Bronnen
- Unger, W.S., (ed.), 1939, De tol van Iersekeroord. Documenten en rekeningen 1321-1572. Rijks Geschiedkundige Publicatien. Kleine serie 29. 's-Gravenhage. (http://www.historici.nl/retroboeken/iersekeroord/ geraadpleegd 22-10-2013). - Voorstelling van den loop van de Schelde van Rupelmonde tot aan zee in vogelvlucht. Steendr., z.n. en z.j. H. 15,5 c.M., br. 115 c.M. Autotypie naar de oorspronkelijke kaart in het Rijksarchief te Brussel. Drie bl., ieder h. 30 c.M., br. 86 c.M. Zeeuws Archief, KZGW, Zelandia Illustrata, Deel I, inv.nr 187 .1, .2 en .3. De originele kaart ligt in het ARA Brussel (Inventaris des cartes et plans 1848, p. 46 nr 351), een kopie hiervan (uit de periode 1494-1504) in het GA Antwerpen. Van de kopie is in 1803 weer een kopie gemaakt door J.E. Werbrouck, en deze kopie van de kopie nu berust bij het Nationaal Archief, Den Haag, Collectie Aanwinsten Afdeling Kaarten en Tekeningen, nummer toegang 4.AANW, inventarisnummer 823. - Rijksarchief in Zeeland, 1973, Visscher-Roman kaart van Zeeland. Canaletto.

Literatuur
Denucé, J., De loop der Schelde van Rupel-monde tot aan zee (Antwerpen, z.j.).Gemeente Bergen op Zoom, 2013, Voorontwerp Bestemmingsplan 'Buitengebied Zuid' (http://ruimtelijkeplannen.nl/documents/NL.IMRO.0748.BP0072-0104/t_NL.IMRO.0748.BP0072-0104.pdf geraadpleegd 06-12-2013). Ham, W.A., van, 2000, Macht en gezag in het Markiezaat, 342. Willems, J. F., Mengelingen van historisch-vaderlandschen inhoud (Antwerpen, 1827-1830) (http://books.google.nl/books?id=w1lSAAAAcAAJ geraadpleegd 22-10-2013)

Documentatie
NKS documentatiemap met prints van online gevonden gegevens.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:  (Onbekend.)
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: Maartje Verhoeckx, M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: 06-04-2011,

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
Bij baggerwerkzaamheden aan de haven van de Molenplaat door Rijkswaterstaat zijn in 1969/1970 resten van fundamenten en vijftiende-eeuws aardewerk aangetroffen.

Geomorfologische codering
onbekend

Bodemkundige codering
onbekend