Tempel

VOLLEDIG [?]

Object
Tempel

Locatie
Adres: Terneuzensestraat, ong.
Zaamslag
Gemeente Terneuzen
Provincie Zeeland

De Tempel (Tempelhof) heeft ten zuiden van de Terneuzensestraat gelegen. De hier gegeven coördinaten geven een benadering van de mogelijke ligging van de Tempel. Op deze locatie bevindt zich het AMK terrein, maar even ten oosten daarvan zijn ook fundamenten gevonden. Deze waarnemingen zijn, naar is verondersteld, gekoppeld aan het Hospitaal.

Typologie

De plattegrond van het middeleeuwse huis is niet bekend.

Etymologie
De Tempel gaat terug op de naam Tempelhof(f) en duidt op het feit dat het complex een commanderij was van de geestelijke orde van de Tempeliers resp. Johannieters.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 24-01-2011

Huidige functie:

Het terrein is vlak en in gebruik als akkerland.

Oudste vermelding
Datum: 1282
Bron: Platteeuw 1968 op basis van Scharp 1787-188

"Er is geen citaat voorhanden."

Ridder Gerard van Maelstede begiftigde de tempelheren van Zaamslag in 1282 met landerijen tot opbouw van de Heilige Tempel te Zaamslag (Platteeuw 1968 op basis van Scharp 1787-1788). Al in november 1200 oorkondde graaf Boudewijn IX van Vlaanderen dat Zeger, burggraaf van Gent en Kortrijk, aan de Tempeliers o.m. grond te Aandijke (bij Zaamslag) had geschonken (Prevenier 1964-1971, II, 317 no. 146).

Bezitsgeschiedenis
In november 1200 kregen de Tempeliers grondbezit te Aandijke ten noordoosten van Zaamslag. Vóór 1282 stichtten ze ten westen van Zaamslag hun commanderij, nl. in het (latere) twaalfde beloop van West-Zaamslag. Deze Tempelhof zal het uitbatingscentrum van de orde zijn geweest in de Vier Ambachten. Na de opheffing van de Orde in 1312 kwamen de Zaamslagse goederen na 1327 aan de Johannieterorde (Hospitaalridders; ook de Johannieter commanderij wordt in de bronnen als Tempelhof aangeduid, en de bewoners 'die van den temple'. Een hospitaal ‘Sente Mariënhuus’ wordt vermeld in 1310 en was gelegen in de nabijheid van en beoosten de Tempel(hof). Het desbetreffende charter meldt dat de abdij Bijloke te Gent een stuk grond binnen Gent afstond tegen 3,5 gemet bij het genoemde Sente Mariënhuus. Het hospitaal, gewijd aan de H. Maagd en de H. Drievuldigheid, stond blijkens bronnen uit 1338 en later echter los van de (bezittingen van de) Zaamslagse Hospitaalridders; het viel evenals de parochie Zaamslag onder de jurisdictie van het bisdom Utrecht. Het Hospitaal werd in 1540 verheven tot klooster der derde orde van St.-Franciscus. Als gevolg van de militaire inundaties van de omgeving door de Staatse troepen in 1586 verdwenen de Tempelhof en het klooster.

Historische betekenis
De Tempel te Zaamslag is het enige huis van de Tempeliers in het huidige Zeeland, waarvan het bestaan met historische zekerheid is aangetoond.

Bouwgeschiedenis
De commanderij c.q. preceptorij in Zaamslag is gesticht tussen 1200 en 1282. Rogghé (1973) vermoedt dat de tegen het einde van de dertiende eeuw flink gegroeide Tempelhof als kern een kasteel was met een kapel, een begraafplaats en een aantal bijgebouwen. Een niet nader gedateerd eveningboek (De Kraker 1994, 5) omschriift de Tempelhof als 11 gemeten en 75 roeden groot, en vermeldt een walgracht. Beoosten de Tempelhof is het in 1310 voor de eerste maal vermelde hospitaal ‘Sente Mariënhuus’ gesticht. De kaart van Horenbault (1569) geeft het ‘Spittael’ weer als een omwald of omgracht terrein met kerk en andere opstallen; de Tempelhof is óf identiek hiermee voorgesteld of valt net buiten de kaart. Ten gevolge van de militaire inundaties van 1584/85 verdween het complex. De vaak onnauwkeurige Zeelandkaart van Visscher-Roman uit 1656 geeft de toestand weer vóór de bedijking van de Zaamslagpolder (1650) en beeldt ten ten zuidwesten van de ‘Toorn van Saemslach’ (de Torenberg) het ‘Hospitael’ af, en ten noordwesten van beide ‘Den Tempel’. De volksmond sprak tot in de twintigste eeuw van de ‘Grote Tempel’ (oost) en de ‘Kleine Tempel’ (west); Van der Baan (1859) schreef dat er ter plaatse nog grachten, fundamenten en palen te zien waren. In de afgelopen decennia zijn sporen aangetroffen die alle voorlopig gerelateerd zijn aan het Hospitaal. Archeologisch Adviesbureau RAAP (archiswaarnemingsnr. 138879) voerde in 2000 waarnemingen uit op een vindplaats, begrensd in het noorden en oosten door respectievelijk Rijksweg 61 en de Groeneweg. De omvang van de oppervlakteconcentratie bedroeg circa 75 bij 50 meter. Aangetroffen werd een concentratie puin en aardewerk, voornamelijk rood- en grijsbakkend. Daarnaast zijn veel fragmenten van kloostermoppen met zoutglazuur uit Late Middeleeuwen B/Nieuwe tijd A en leisteen aangetroffen. Aardewerk en de hoeveelheid puin wezen op de voormalige aanwezigheid van een gebouw. In oktober 2009 verrichtte de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland archeologische waarnemingen in dezelfde hoek van de Groeneweg, na een vondstmelding door een particulier. In een slootkant (zuidtalud) was een fundering tevoorschijn gekomen, een westzuidwest-oostnoordoost georiënteerde muurrest van minimaal 60 cm breed en nog minimaal 85 cm hoog. Het baksteenformaat (? x 14 x 6 cm) wees op een laatmiddeleeuwse datering. Luchtfoto’s van de gemeente Terneuzen (2003) tonen dat de aangetroffen fundering tot een groot gebouw behoorde. In augustus 2010 voerde de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland een archeologische opmeting uit van een een bakstenen funderingsstuk in een nieuw gegraven sloot, na weer een vondstmelding van een particulier. Het betrof een poer van 1,60 x 1,60 meter, die waarschijnlijk als fundering van een spaarboog diende. De afstand tussen de in 2009 en 2010 aangetroffen funderingsstukken bedroeg ongeveer 30 meter, het formaat van de rode bakstenen van de poer 26 x 13 x 6 cm. Het binnenste gedeelte van de poer was volgegooid met stukken baksteen. Op een iets hoger niveau in het westelijke talud van de sloot kwam uit noord-noordwestelijke richting bovendien een andere fundering tevoorschijn: waarschijnlijk een tussenmuur tussen de poer en de fundering uit 2009, die beide als buitenmuur van het Hospitaal zijn geïnterpreteerd. Vier meter ten zuiden van de poer was in het profiel direct onder de bouwvoor met een donkere cultuurlaag een baksteenconcentratie zichtbaar en weer ca. vier meter verder naar het zuiden puinresten en aardewerkfragmenten uit voornamelijk de 15de eeuw.