Torenberg / Kasteel van Zaamslag

VOLLEDIG [?]

Object
Torenberg / Kasteel van Zaamslag

Locatie
Adres: Torenberg
Zaamslag
Gemeente Terneuzen
Provincie Zeeland

Voormalig ambachtsheerlijk kasteel van Zaamslag was gelegen aan de oostzijde van het middeleeuwse dorp. De huidige Torenberg bleef over als restant van het middeleeuwse kasteel.

Typologie

De Torenberg / het kasteel van Zaamslag was een mottekasteel met een vrij grote nederhof.

Etymologie
De Torenberg dankt zijn naam aan de toren van het voormalige kasteel, die in 1697 is afgebroken. Het naamdeel 'berg' veronderstelt de aanwezig van een motte.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 20-01-2011

Er is nog een met gras begroeide heuvel van 3,6 meter hoogte zichtbaar (Archis Livelink dossier).

Oudste vermelding
Datum: Onbekend
Bron: Onbekend

Er is geen oudste vermelding bekend.

Bezitsgeschiedenis
Het is onbekend wanneer de motte is aangelegd. Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat het hout, waaruit de toren op de motte gebouwd was, werd geveld in 1193. Het is onduidelijk hoe en wanneer de heren van Zaamslag in het bezit zijn gekomen van de Torenberg. De naam Zaamslag komt al in 1163 voor, de eerste heren van Zaamslag enkele decennia later. In 1330 was Robert van Maldeghem heer van Zaamslag, in 1379 Philips van Maldeghem. Zijn dochter Catharina huwde met Philips van Axel. Zij verkochten hun Zaamslagse bezittingen aan Gillis van Zuijlen, erfschout van Lokeren. Zijn nakomelingen noemden zich ‘van Zaamslag’;. Na Floris van Zaamslag kwam de heerlijkheid eind 15de eeuw in bezit van Philips van Heetvelde. Tijdens de 16de eeuw ging de ambachtsheerlijkheid over in handen van het geslacht Quarré.

Historische betekenis
Het kasteel van Zaamslag fungeerde als bestuurlijk centrum van de heerlijkheid Zaamslag, die de ‘Drie Prochiën’ Zaamslag, Aandijke en Othene omvatte. De ambachtsheer bezat enig land met twee hoeven, visrecht op vier plaatsen, twee veren en drie molens. Voorts had hij het benoemingsrecht van schout, kapelaans en pastoors. Na de militaire inundaties van 1584-1586 is het kasteel tot minstens 1596 nog als fortificatie gebruikt, maar ook als ‘steengroeve’. De toren bleef nog ongeveer een eeuw als baken voor de scheepvaart in stand. De Torenberg vormde vervolgens de schakel tussen het middeleeuwse en postmiddeleeuwse (herdijkte) dorp Zaamslag.

Bouwgeschiedenis
De omgrachte voorburcht is in de eerste helft van de 13de eeuw aangelegd ter uitbreiding van het oorspronkelijke mottekasteel, dat reeds enkele decennia het opperhof vormde. Over de gracht daarvan lag aan de noordwestzijde, in de richting van het dorp, een houten brug. Dendrochronologisch onderzoek van een drietal brugpalen leverde een kapdatum op van 1193. Aan de oostzijde van het voorburchtterrein lag een terpje omgeven door een greppel, waarop een schuur of boerderij zal hebben gestaan. Op de voorburcht hield men zich, gezien een vijftal aangetroffen grote kuilen, in de eerste helft van de 13de eeuw vermoedelijk ook bezig met het roten van vlas. In de tweede helft van de 13de eeuw is de toegang tot de voorburcht versterkt met een stenen poorttoren. Aannemelijk is dat het kasteel zelf toen ook uit steen was opgetrokken. In de 14de en 15de eeuw zijn tal van verbouwingen uitgevoerd. Nadat de poorttoren was vergroot en de brug gedeeltelijk in steen gebouwd, werd uiteindelijk de nog deels houten brug vervangen door een lange stenen dreef over de gracht. Deze liep recht op de kerk af in het centrum van het oude dorp Zaamslag. Het kasteel leed waarschijnlijk schade tijdens het conflict van Filips de Goede met Gent in het midden van de 15de eeuw. Onder Floris van Zaamslag zou er in 1469 brand zijn geweest wegens blikseminslag. Volgens de kaart van Frachoys Horenbault uit 1569, de enige waarop dorp en kasteel duidelijk zijn afgebeeld, bestond het kasteel toen uit een hoofdgebouw met een van kleine torentjes voorziene ringmuur met ringgracht; de nederhof of voorburcht is niet te zien. Volgens De Kraker (1989) bestond het complex ook toen nog behalve uit het stenen hoofdgebouw met gracht, poort en brug uit een ruim voorburchtterrein met weidegrond en boomgaard, een in 1532 vermelde brouwerij, een rosmolen in een schuur of opslagplaats en daaromheen een buitengracht. Na de militaire inundaties van 1584-1586 is het kasteel tot minstens 1596 nog als soldatenhuisvesting en ‘fort’ (1596) gebruikt, waarbij nieuwe aanpassingen zullen zijn gepleegd. Het werd echter ook benut als steengroeve. De toren bleef nog ongeveer een eeuw als baken in stand; in 1697 is hij gesloopt. Op het terrein van de voorburg is na de herdijking van Zaamslag in 1649 een (nieuwe) boerderij gesticht. De Torenberg vormde vervolgens de schakel tussen het middeleeuwse en het postmiddeleeuwse (herdijkte) Zaamslag.