Object
Poortvliet

Locatie
Adres: N.v.t.
Poortvliet
Gemeente Tholen
Provincie Zeeland

Het is niet met zekerheid bekend waar het kasteel van Poortvliet heeft gestaan. De huidige buurtschap Oud-Kerkhof ten oosten van Poortvliet is vermoedelijk de voorganger van het dorp Poortvliet, en is tevens bekend als Oudport of Wordenbornhoes: ‘bronhuis bij de woerd (werf ofwel kunstmatige heuvel)’. Hier hebben dus wellicht de oudste kerk en, iets ten oosten van Poortvliet en ten westen van de huidige buurtschap Oud-Kerkhof, het (eerste) kasteel van Poortvliet gestaan. A.J. van der Aa (1847) meldt ook dat het kasteel mogelijk gestaan heeft ten oosten van het dorp, tussen de bebouwing en het kerkhof, waar in de 19de eeuw 'nog buitengewoon zware brokken muur, op een stuk land te vinden' waren. Het is onduidelijk of dit om dezelfde locatie gaat. Kasteel Poortvliet is in 1204 verwoest, maar komt daarna nog in de bronnen voor. Wellicht gaat het dus om een herbouw op dezelfde of een andere locatie. C. Hollestelle (1928) lokaliseert het kasteel van Poortvliet op basis van Verheye van Citters (1850) benoorden de rijksweg, in Gouwsdijk, waar het aangrenzende gebied Aanhovenhoek heette (vgl. de Han Coben Hoek op de kadastrale minuut van Poortvliet 1811-1832; Sectie E, blad 2). Het terrein ter plaatse vertoonde ten tijde van Hollestelle nog ‘onregelmatigheden'.

Typologie

De typologie, vorm en afmetingen van het kasteel van Poortvliet zijn onbekend. De eerste fase betrof wellicht een mottekasteel, aangezien het nabijgelegen buurtschap Oud-Kerkhof ook bekend stond als Oudport of Wordenbornhoes: ‘bronhuis bij de woerd (werf ofwel kunstmatige heuvel)’.

Etymologie
Van den Broecke (1978): '...de naam wijst nog op het ontstaan van een stad (Poort) en aan een stromend water (-vliet))'. ‘Port’ (‘portus’ in het Latijn) is een grafelijke nederzetting; de term wordt tevens gebruikt in de betekenis van (vlucht)haven.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 25-4-2012

De precieze locatie van mogelijke (funderings)resten van het kasteel van Poortvliet is niet bekend.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Voor zover bekend, zijn er bovengronds geen resten van kasteel Poortvliet meer zichtbaar. Over de aanwezigheid en toestand van mogelijke resten beneden het maaiveld is evenmin informatie beschikbaar, aangezien de exacte ligging van dit kasteel niet bekend is. De exacte locatie van het kasteel is niet bekend, vandaar dat niet vastgesteld kan worden wat de huidige bestemming van het terrein is.

Afmetingen
De afmetingen van kasteel Poortvliet zijn onbekend, omdat de locatie van het kasteel onbekend is en er tot op de dag van vandaag ook geen archeologische resten van het kasteel gevonden zijn.

Oudste vermelding
Datum: 31 december 1204
Bron: Koch, 1970, 451-452.

Het huis te Poortvliet wordt voor het eerst vermeld in een oorkonde uit 1204, als Hugo van Voorne het in leen houdt van Philips, markgraaf van Namen, als achterleen van de graaf van Vlaanderen, als volgt: 'Item acensu meo et voluntate Hugo de Vorne domum suam de Portflit et allodium domui eius adiacentem cum quadam decima pertinente ad ecclesiam Traiectensem, salvo iure ecclesie in decima, in manum comitis Flandrie reportavit. Hanc autem domum cum praenotatis Ph. marchio Namucensis a comite Flandrie recepit in feodum. Hanc etiam domum Hugo de Vorne cum decima a Ph. marchione Namucensi ad consuetudinem Flandrie recepit in feodum.' (Koch 1970, 451-452)

Bezitsgeschiedenis
In 1199 kreeg Hugo van Voorne enige landen in Poortvliet in erfpacht. Waarschijnlijk heeft hij vervolgens al snel een huis gesticht in Poortvliet, aangezien in een oorkonde uit 1204 al sprake is van 'domum suam de Portflit', dat hij in leen hield van de markgraaf van Namen als achterleen van de graaf van Vlaanderen. Dit huis is echter in datzelfde jaar verwoest in de Loonse Oorlog. Melis Stoke vermeldt dit als volgt in zijn Rijmkroniek: 'Die proest florens dede hem verdriet / Want hi brac hem in poertvliet / Sine veste die seer was vast / Ende dede hem menighen ouerlast'. Het is niet duidelijk in hoeverre het kasteel toen is verwoest. Het is vervolgens op dezelfde of op een nabijgelegen locatie herbouwd, aangezien een een bron uit 1317-1319 melding maakt van herstel van ‘mijns heren huijsinghe te Poortfliet’. Poortvliet was toen inmiddels in handen gekomen van de Hollandse graaf. Graaf Willem I huwde namelijk in 1220 met Maria van Brabant en schonk haar tot bruidsschat 'de goederen in Poortvliet en het huis genaamd Valkenburg'. Dit huwelijk bleef kinderloos. Graaf Willem VI bevestigde In 1405 heer Jan van Beaumont in het bezit van de goederen te Poortvliet inclusief het ‘Huys’. Na diens dood kwam het kasteel aan resp. Lodewijk en Guy van Bloys en hun nakomelingen. Vanaf de dood van Guy Anthonis van Bloys in 1527 is omtrent bezit en lotgevallen van het kasteel niets meer bekend. Waarschijnlijk is het voor 1565 afgebroken, aangezien het niet meer voorkomt op de Visscher-Romankaart.

Historische betekenis
Het kasteel was van grote strategische waarde als vooruitgeschoven verdedigingspunt jegens Vlaanderen en Brabant. Het speelde een rol in de Loonse Oorlog (1203-1206), toen de stichter van het kasteel, Hugo van Voorne, burggraaf van beoosten Schelde, er werd belegerd en het kasteel werd verwoest (1204).

Bouwgeschiedenis
Het kasteel te Poortvliet is waarschijnlijk gebouwd tussen 1199 en 1204, aangezien Hugo van Voorne in 1199 enige landen in Poortvliet in erfpacht kreeg, en er vervolgens in 1204 in een oorkonde sprake is van een huis te Poortvliet. Mogelijk ging het om een mottekasteel, wat afgeleid kan worden uit de oude naam voor het nabijgelegen buurtschap Oud-Kerkhof, nl. 'Wordenbornhoes', ofwel ‘bronhuis bij de woerd’ (werf ofwel kunstmatige heuvel). Het kasteel is in 1204 'gebroken', zoals vermeld in de Rijmkroniek van Melis Stoke. In hoeverre het huis toen ook echt verwoest is, is niet vast te stellen. Vermoedelijk is het kasteel op of vlakbij dezelfde locatie herbouwd. Een bron uit 1317-1319 vermeldt herstel van ‘mijns heren huijsinghe te Poortfliet’. Verder zijn er geen gegevens over de bouwgeschiedenis van het kasteel te Poortvliet. Waarschijnlijk is het voor 1565 afgebroken, aangezien het niet meer voorkomt op de Visscher-Romankaart.

Afbeeldingen
Gewassen pentekening, 18de eeuw, Het slot te Poortvliet, Kopie van J. Stellingwerf door Th. Verrijk (Van den Broecke 1978, 150).Kadastrale minuut, 1825, Gemeente Poortvliet, Zeeland. Sectie E, blad 2 (http://watwaswaar.nl).Google Earth foto, 2010, (mogelijke) locatie Poortvliet (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).

Bronnen
Burgers, J.W.J., ed., Rijmkroniek van Holland (366-1305) door een anonieme auteur en Melis Stoke, (Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie 251), http://www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/Rijmkroniek/ Koch, A.C.F., 1970, Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299. Deel 1. Eind van de 7e eeuw tot 1222, ’s-Gravenhage, 451-452. http://www.historici.nl/retroboeken/ohz/ Visscher-Romankaart van Zeeland, Alphen aan de Rijn, 1973.

Literatuur
Aa, A.J. van der, 1847, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden. Deel 9, Gorinchem, 245-246.Broecke, J.P. van den, 1978, Middeleeuwse kastelen van Zeeland. Bijzonderheden over verdwenen burchten en ridderhofsteden, Delft, 147-151. Hollestelle, C., 1928, Het voormalig kasteel te Poortvliet, in: Sinte Geertruijdtsbronne V(1928). Scherpenisse, A., 1939, Uit de geschiedenis van Poortvliet en Tholen en hun omgeving voor 1350. In: Archief. Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland, 83-140. Verheye van Citters, A., 1850, De opkomst en aanwas van de ambachts-heerlijkheid Poortvliet. In: Nehalennia. Jaarboekje voor Zeeuwsche geschiedenis en letteren nr. II, 1-96.

Documentatie
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, Middelburg. Zeeuws Archeologisch Archief, projectnr 2904 (49AN-20).

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: JJB Kuipers en M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: 24-05-2012

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
N.v.t.

Geomorfologische codering
B, Bebouwing

Bodemkundige codering
|h, Bebouwing