Object
Zwanenburg

Locatie
Adres: Zwanenburgseweg 13-15
Kapelle (bij Nieuwerkerk)
Gemeente Schouwen-Duiveland
Provincie Zeeland

Terrein (van hoge archeologische waarde) met funderingsresten van het kleine kasteel Zwanenburg, vlak ten oosten van de huidige gelijknamige boerderij. Het kasteel lag aan de driesprong van de Slotweg en de Zwanenburgseweg die, aldus een kaart uit 1630, voorheen Molenweg heette.

Typologie

Het is niet bekend welk type kasteel Zwanenburg is geweest. De mede op reconstructie berustende plattegrond van I. Hildernisse (1695) toont een rechthoekig gebouw met in het centrum van de lange zijden een ronde resp. rechthoekige uitbouw.Ten tijde van Hildernisse's opname was Zwanenburg al minstens driekwart eeuw een bouwval.

Etymologie
Zwanenburg betekent burg bij de Zwane. De 'Steene Swaane' of 'Steenen Zween' was een (afgedamde) kreek in de omgeving. Sweene (zwemer) of zwin betekent natuurlijke stroomgeul of kreek.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 00-04-2007

Het terrein ligt op een boerenerf. Beheersinformatie: geen verandering grondwaterstand. Geen grondwerkzaamheden die dieper reiken dan de huidige bouwvoor of grondverzet of aantasting van reliëfkenmerken inhouden. Geen uitbraak van funderingen.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Bij booronderzoek in 1991 zijn van Zwanenburg zijn nog funderingsresten en resten van de gracht aangetroffen. Het AMK terrein is niet archeologisch beschermd.

Afmetingen
De buitenomtrek van de hoofdburcht bedroeg, volgens de deels op reconstructie berustende plattegrond van Hildernisse (1695) 8 x 9 m.. De uitbouwen aan de lange zijden zijn bij deze maten niet inbegrepen.

Oudste vermelding
Datum: 1342
Bron: rentmeestersrekening (Van Beveren 1960, 77)

"'Hughe Willem Janszoon van Swanenburgh uut Duvelant' (Van Beveren 1960, 77)."

Een mogelijk eerdere vermelding van het 'huse' aan de Zwemer (Sweene) is te vinden in de Rijmkroniek van Melis Stoke (1305; hs. B VII r. 540-545 (nummering ed. Brill)): 'Hoe zericse sijn lieue poort / Niet en woude stille sitten / Si waren wt met ionchere witten / Dies wel droeghen ouer een / Als den sweimer doe wel sceen / Entie binden huse waren'.

Bezitsgeschiedenis
De eerste keer dat de geslachtsnaam Zwanenburg voorkomt is de in de rentmeestersrekening van 1342 vermelde Hughe Willem Janszoon van Swanenburgh uut Duvelant, wiens geslacht het huis en de heerlijkheid Capelle bezat. Het geslacht Van Zwanenburg was vermoedelijk verwant aan het geslacht Van Duiveland. Een lid van dit geslacht Van Duiveland liet zich in 1401 inschrijven als poorter van Zierikzee onder de naam Adriaan van Swanenburch. In 1424 wordt nog een Jan van Swanenburgh vermeld; de laatste telg was vermoedelijk Kateline van Swanenburgh († 1438), gehuwd met Bodijn van Borssele. Door dit huwelijk kwam Zwanenburg in bezit van resp. verschillende takken van de Van Borsseles; Kateline had in 1418 alle tienden die ze bezat aan haar man gelegateerd. Adriaan van Borssele van Brigdamme huwde in 1457 met Anna van Bourgondië, bastaarddochter van Philips van Bourgondië. Na haar dood in 1508 kwam Zwanenburg aan haar neef Anton van Bourgondië, luitenant van Vlaanderen en in 1573 gesneuveld in Spaanse dienst bij het beleg van Middelburg. Zijn nakomelingen verkochten de heerlijkheid Capelle in 1612 aan de stad Zierikzee, en het slot met omgeving aan Cornelis Bartelse Rollandt, raad en burgemeester van Zierikzee. Na zijn dood in 1621 verkochten zijn zoons de onverdeelde boedel. Het kasteel was toen al bouwvallig.Vermoedelijk met uitzondering van de geslachten Van Duiveland en Van Zwanenburg hebben de (latere) eigenaren nooit permanent op het kasteeltje gewoond.

Historische betekenis
-

Bouwgeschiedenis
Het kasteelcomplex bestond uit de omgrachte hoofdburcht en ten westen daarvan een woning met neerhof. De laatste wordt genoemd in 1511. In 1505 wordt vermeld dat de hoge vierschaar over Duiveland gehouden moet worden zowel op Zwanenburg als op het hoge huis te Nieuwerkerk. De baljuw dient te wonen in Nieuwerkerk en 'sal daertoe hebben de woninghe van den huise Zwanenburgh met de neerhove' (1511). Een dier baljuws van Duiveland was Adolf van Haamstede (ca. 1525). Vermoedelijk heeft Zwanenburg veel geleden van de vloeden van 1530/32, toen het ambacht twee winters 'met de zee gemeen' lag. Het kasteeltje was omstreeks 1621 in elk geval ruïneus. Een kaart uit 1630 toont nog de gracht; op de twee aanzichten bij de plattegrond van Hildernisse (1695) is daarvan niets meer te zien. De kaart van 1630 toont ook de boerderijgebouwen bij het kasteel, waarvan het woonhuis tot de Februariramp van 1953 op deze plek stond, getuige een tekening van de boerderij door M.P. van der Schelde (XXA). De houten schuur op deze tekening stond (deels) op het kasteelterrein. Het oudste veldboek van de Vierbannenpolder van 1730/31 vermeldt de boerderij met 'het vervalle kasteeltje van Zwanenburg', gelegen in de achtste maat van Kapelle. Ofschoon de Tegenwoordige Staat van Zeeland (1753) meldt dat de toenmalige eigenaar Reynier de Rijke in 1744 het restant van Zwanenburg tot en met de fundamenten had afgebroken, vermeldt een veldboek uit 1765 (Van Beveren 1960) nog dat Renier de Rijke woonde op een buitengoed 'zijnde een vervallen kasteeltje Swaanenburg, groot 14 gemeten 186 roeden'. Ook het veldboek van 1807 meldt nog het vervallen kasteel. Door de Februariramp 1953 is het terrein verwoest; de toenmalige bewoner J.P. Flikweert herbouwde de hofstede Zwanenburg in 1955. Uit archeologisch booronderzoek in 1991 bleek dat een te bouwen schuur van boerderij Zwanenburg geprojecteerd was ter plaatse van de gracht van het kasteel. Aantekening van B. Oele die het onderzoek verrichtte: 'De achter het woonhuis liggende schuur staat duidelijk op verhogen. In het terrein achter de schuur zijn volgens Mevr. De Vlieger kelders aangetroffen.'

Afbeeldingen
- Detail van een kaart uit 1630 met de boerderij Swanenburg en de ruïne van het kasteel; afgebeeld in Van Beveren 1960, 80 en Den Haan 1995, 18; origineel in Tweede Wereldoorlog verloren gegaan.- ZA/ZI II-1813, 'Het slot of Huis Zwaanenburg. Anno 1600'. In sepia gewassen tekening van A. Schoenmaker († 1735), 175 x 243 mm.- ZA/ZI II-1814, 'Het slot Zwaanenburg bij Capelle. Anno 1630'. In O.I. gewassen tekening van A. Schoenmaker († 1735), 175 x 240 mm.- ZA/ZI II-1815, 'Zwanenburg bij Capelle in Duiveland'. In O.I. gewassen tekening van A. Schoenmaker († 1735), 175 x 240 mm. Kopie hiervan: 'Zwanenburg / op duivelandt', tekening (penseel in bruin) door A. Rademaker († 1735); RKD, neg. nr. 01-613 (Beelaerts van Blokland en Dumas 2005, IV:140).- ZA/ZI II-1816, 'Afbeelding der ruïne, vermoedelijk van Zwanenburg'. In O.I. gewassen tekening (XVIII), 175 x 240 mm. - ZA/ZI II-1817, 'Overblijfzels van 't Huis Zwanenburg, na Jc Hildernisse. 1695'. Twee afbeeldingen van de ruïne, met daartussen de (gereconstrueerde) plattegrond. Tekening in kleur (kopie, XVIII), 253 x 466 mm.- ZA/ZI II-1818, 'Zwanenburg in Duiveland'. Potloodtekening van de ruïne met belendende gebouwen (eind XVIII), 130 x 195 mm.- Kadastrale minuut, 1811-1832, Nieuwerkerk, Zeeland. Sectie L, blad 1, 112 (http://watwaswaar.nl/#K8-Ku-6-ed-1v-1-----tq, geraadpleegd op 10-01-2012).- Google Earth foto, 2011, Zwanenburg te Kapelle (NKS digitale documentatie).

Literatuur
- Van Beveren 1960, 77-83.- Van den Broecke 1978, 131-135.- Haan, S.W.M.A. den, 1995: 'Het verdwenen slot Zwanenburg te Kapelle op Duiveland', Nehalennia afl. 102, 17-19.- Heeringen, R.M. van, 1992: 'Archeologische kroniek van Zeeland, 1991', Archief Kon. Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 133.

Documentatie
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, Middelburg. Zeeuws Archeologisch Archief, doss. 42HN-6, archiswaarnemingsnr. 236014.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: J.J.B. Kuipers
Beschrijving gemaakt: 01-05-2007

Bouwhistorisch onderzoek RCE
-

Archeologisch onderzoek RCE
Booronderzoek op 18 februari 1991 (B. Oele, assistent provinciaal-archeoloog, Prov. Depot voor Bodemvondsten, Middelburg).

Overig onderzoek
2010: BAAC - booronderzoek

Geomorfologische codering
LPO

Bodemkundige codering
XXX