Rijsenburg

VOLLEDIG [?]

Object
Rijsenburg

Locatie
Adres: Naast Langbroekerdijk 4
Driebergen-Rijsenburg
Gemeente Utrechtse Heuvelrug
Provincie Utrecht

Rijsenburg was gelegen aan de noordzijde van de Langbroekerwetering, ten westen van het dorp, naast de boerderij aan de Langbroekerdijk 4.

Typologie

De typologie van het middeleeuwse kasteel is niet bekend. Pogingen tot reconstructie dakenplan 17e en 18e eeuw (Bullinga en Kamphuis 1995, 399) en plattegrond in Harzing (1967, 82) doen vermoeden dat het ging om een vierkant kasteel.

Etymologie
De naam is ontleend aan de eigenaar, Willem van Rijswijk, die zich later Willem van Rijsenburg gaat noemen.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 2-4-2009

Het kasteel is verdwenen. Van de op de voorburcht staande gebouwen zijn de boerderij en het poortgebouw min of meer behouden gebleven. In de bodem bevinden zich nog belangrijke archeologische resten (Van Kempen 2002, 22) en ook de grachten aan de zuidoost-, oost- en noordzijde van het kasteel lijken nog grotendeels onverstoord te zijn.

Oudste vermelding
Datum: 1274
Bron: Johannes de Beke, Chronographia, 221.

"'Ghiselbertus itaque de Aemstel capitaneus tam indomite plebis, cernens sibi cuncta properari, castella scilicet Ghiselberti de Abcoude, Wilhelmi de Risenburch ac Huberti de Vianen adversariorum suorum destruxit et exinde Kinemaros per quandam astuciam a belli tumultu temperans in hunc modum loqui cepit: 'bellatores (...)' (Johannes de Beke, 221)."

Wittert van Hoogland geeft 1240 als vroegste jaartal, maar geeft hiervoor geen bewijsplaats. Bardet meldt 1268 als vroegste jaartal; ook hier wordt geen bewijsplaats gegeven. De Beke beschrijft hoe ondanks hulp van Amersfoort en Eemland, het kasteel van Willem van Rijsenburg wordt verwoest (Bullinga en Kamphuis 1995, 396); 'Ghiselbertus itaque de Aemstel capitaneus tam indomite plebis, cernens sibi cuncta properari, castella scilicet Ghiselberti de Abcoude, Wilhelmi de Risenburch ac Huberti de Vianen adversariorum suorum destruxit et exinde Kinemaros per quandam astuciam a belli tumultu temperans in hunc modum loqui cepit: 'bellatores (...)' (Bullinga en Kamphuis, 221).

Bezitsgeschiedenis
Het kasteel wordt voor het eerst genoemd in een kroniek van Johannes de Beke, als hij beschrijft hoe het kasteel van Willem van Rijsenburg (of Rijswijk) wordt verwoest. Waarschijnlijk was het kasteel in 1297 weer opgebouwd, want dan blijkt Rijsenburg door de bisschop, middels twee tussenleenheren, in leen gegeven te zijn aan Willem van Rijswijk. Op dat moment is er dus sprake van drie bisschoppelijke leengoederen te Rijsenburg, wat in de literatuur voor veel onduidelijkheid heeft gezorgd. In het navolgende zal dat goed gevolgd worden, waarop het huis Rijsenburg stond. In 1317 wordt al een Johan van Rijsenburg genoemd. In 1336 draagt de heer van Rijsenburg het kasteel en land in het Rijsenburgerbroek op als leen aan de heer van IJsselstein, die het als achterleen weer teruggaf aan de heer van Rijsenburg. Johan van Rijsenburg overleed in 1349, bij een aanval van bisschop Jan van Arkel op Oudewater. Na diens dood wordt zijn broer Hubert van Rijsenburg heer van Rijsenburg, maar hij overlijdt al in hetzelfde jaar. De erfgenamen verkopen het kasteel aan Otto van Laer. De Van Laers verkopen Rijsenburg in 1369 aan de heer Van Abcoude van Gaasbeek. Gijsbert van Abcoude geeft het huis Rijsenburg in 1374 in achterleen aan zijn zoon Johan van Limbeek. De familie van Limbeek verkoopt het kasteel Rijsenburg op 4 augustus 1397 aan Zweder van Vianen en diens zoon Gijsbert van Vianen. Deze Gijsbert had in datzelfde jaar ook de twee tussenlenen gekocht, waarvan hierboven eveneens sprake was. Nu waren alle lenen met betrekking tot Rijsenburg weer in één hand. Gijsbert van Vianens kleinzoon, Zweder van Vianen van Rijsenburg, had alleen dochters. Gijsberta, de oudste, werd in 1517 beleend met Rijsenburg. Doordat zij in 1492 was geschaakt door Gerard van Kuilenburg kwam het kasteel Rijsenburg in handen van de familie Van Kuilenburg. In 1530 werd hun zoon Gerrit beleend met het kasteel. Rijsenburg werd in 1536 op de lijst met ridderhofsteden vermeld. De laatste van dit geslacht, Jacob van Kuilenburg overleed kinderloos in 1681. Zijn zus Geertruyd, tevens zijn erfgename, was getrouwd met jonkheer Cornelis François van Heemskerk van Bekenstein, zodat Rijsenburg in handen van de familie Van Heemskerk viel.De laatste uit dit geslacht liet het kasteel na aan Maria Anne Geertruid van Bemmel; haar kleinzoon verkocht het kasteel in 1798 aan Justus Hendrik Wiedeman, die het weer verkocht aan Willem van Dam. Deze liet kasteel slopen en verkocht het terrein en de landerijen aan Petrus Judocus van Oosthuyse, eigenaar van het huis Sparrendaal, die door deze koop ook de titel heer van de riddermatige ambachtsheerlijkheid Rijsenburg kreeg. Van Oosthuyse liet delen van het kasteel opgraven; de afgebikte stenen werden gebruikt voor de rooms-katholieke kerk die in 1810 in Rijsenburg werd gebouwd.

Bouwgeschiedenis
Hoe het 13de-eeuwse huis Rijsenburg eruit heeft gezien is niet bekend. Vermoedelijk ging het om een vierkant kasteel met op de westhoek een poorttoren en op de zuidhoek een ronde toren. Het huis stond op een omgracht terrein.In de zeventiende en achttiende eeuw bestond Rijsenburg uit een binnenplaats, waar drie vleugels omheen stonden. De noordoosthoek kende een torenvormig gebouw, mogelijk het oudste gedeelte gezien de ruïneuze toestand. Door het gesloten karakter van de bebouwing aan de zuidzijde wordt aangenomen dat deze twee vleugels en toren uit de vijftiende of het begin van de zestiende eeuw stammen. De L-vormige vleugel met trapgevels op de oosthoek van het complex is waarschijnlijk aan het begin van de zeventiende eeuw ontstaan. De hoofdtoegang was in de hoek van deze L-vormige vleugel gesitueerd. Het gebouw van één bouwlaag met zadeldak tussen de ruïneuze poorttoren en middeleeuwse westvleugel zou, gezien de korfboogvormige ontlastingsbogen, die ook bij de galerij voor de zuidvleugel aanwezig zijn, ook uit de zeventiende eeuw kunnen stammen. Een gemetselde brug leidde over de gracht; de oostmuur van de binnenplaats heeft op een tekening van Pronk een aantal ontlastingsbogen. Dit zou een restant van een middeleeuwse weermuur kunnen zijn. Tussen 1798 en 1810 is kasteel Rijsenburg gesloopt. De voorburcht bleef gespaard bij de sloop van het kasteel tussen 1798 en 1810. Ook de gracht rond de voorburcht bleef daarbij in tact.Begin april 2004 kwam Geurt van Yperen, eigenaar van het terrein, met het plan om het historische kasteel Rijsenburg weer op te bouwen (zie hiervoor http://www.landgoedrijsenburg.nl/huis.php Geraadpleegd 2-4-2009). Dit plan heeft geen doorgang gevonden.