Vreeland

VOLLEDIG [?]

Object
Vreeland

Locatie
Adres: Het Sperwerveld te Vreeland
Vreeland
Gemeente Loenen
Provincie Utrecht

Vreeland was gelegen op de oostelijke oever van de Vecht, net ten oosten van het dorp Vreeland. Het terrein staat nu bekend onder de naam Sperwerveld.

Typologie

Op basis van de opgravingsplattegrond uit 1653 kan worden vermoed dat een grote vierkante toren tot de oudste onderdelen van het kasteel behoort. Of deze toren vrijstaand was, staat niet vast. Later werd dit kasteel uitgebouwd tot een rechthoekig kasteel met ronde hoektorens.

Etymologie
Vreeland is de naam, die de bisschop Hendrik van Vianden, of iemand uit diens entourage, bedacht heeft voor het nieuw te bouwen kasteel. De aanwezigheid van dit kasteel moest de positie van de bisschop als landsheer verstevigen en voorkomen dat Gijsbrecht van Amstel wederom het Sticht zou binnenvallen. Het gebied moest 'vrijgewaard' worden van opstanden.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 21-03-2009

Het terrein van het kasteel is nu een recreatief grasveld.

Oudste vermelding
Datum: 1260, 19-09
Bron: OSU III, nr. 1527

Op 19 september 1260 vaardigde bisschop Hendrik van Vianden een oorkonde uit waarin hij verklaart dat hij zich genoodzaakt heeft gezien het goed Enge te verkopen aan de deken en het kapittel van de Dom te Utrecht, om met dat geld de voltooiing van zijn nieuwe kasteel te bekostigen. Hij heeft het geld dus nodig voor de 'structure novi castri Vredelant nominati', 'de bouw van het nieuwe kasteel Vredelant geheten.'

Bezitsgeschiedenis
Kasteel Vreeland is tussen juni 1258 en november 1260 gebouwd in opdracht van Hendrik van Vianden, van 1250 tot 1267 bisschop van Utrecht. Met dit kasteel wilde hij het Sticht afsluiten voor invallen vanuit het westen, m.n. van Gijsbrecht van Amstel, en de opstandige bevolking van de grensstreek tot de orde roepen. Op zijn sterfbed, op 15 mei 1267, droeg Hendrik het kasteel over aan de Utrechtse Kerk. Zijn opvolger, de bisschop-elect Jan van Nassau, kreeg te maken met een opstandige bevolking onder leiding van Gijsbrecht van Amstel. Zijn financiële situatie was daardoor zozeer verslechterd, dat hij zich gedwongen zag Vreeland voor een bedrag van 1824 pond te verpanden aan diezelfde Gijsbrecht van Amstel. Gijsbrecht kreeg daarmee ook een zeer winstgevende tol op het handelsverkeer via de Vecht in handen. Waarschijnlijk heeft hij die willen behouden en heeft hij zich daarom verzet tegen het lossen van het pand in 1279. Jan van Nassau probeerde Vreeland (en kasteel Montfoort) met geweld te veroveren, maar dat mislukte. Pas toen Floris V, graaf van Holland, hem te hulp kwam, kreeg hij het kasteel weer in handen. Vreeland is hierna nog herhaaldelijk door de bisschop verpand. Bisschop Jan van Diest verpandde in 1327 het kasteel aan graaf Willem III van Holland, die daarmee een belangrijk steunpunt in Stichts gebied kreeg. Pas in 1353 werd het pand gelost en kwam Vreeland weer in handen van de Utrechtse bisschop. In 1368 werd bisschop Jan van Virnenborch gevangen gehouden door een groepje Overijsselse edelen. Hij moest Vreeland verpanden om zichzelf los te kunnen kopen uit gevangenschap. Waarschijnlijk is het kasteel toen verpand aan Hendrik van Loendersloot. De stad Utrecht heeft toen de bisschop het geld geleend om dit pand te lossen. Daarmee verwierf de stad Utrecht het recht om de kastelein van Vreeland te benoemen. Vanaf die tijd was de kastelein altijd een Utrechts burger. Toen bisschop David van Bourgondië Frederik uten Ham, die geen Utrechts burger was, in 1481 tot kastelein aanstelde, leidde dat dan ook tot openlijk verzet. In 1483 waren de Utrechters verslagen, en werd Vreeland in beheer gegeven aan de stad Amsterdam. In 1490 was het echter al weer terug in handen van David van Bourgondie. Vreeland werd hierna veel minder belangrijk voor de Utrechtse bisschoppen. Het verloor zijn positie als de belangrijkste bisschoppelijke versterking aan de Hollandse grens aan kasteel Abcoude, dat in 1449 door de bisschop was aangekocht. Vreeland raakte in verval. In 1528 droeg vervolgens de bisschop-elect Hendrik van Beieren zijn wereldlijke macht over aan Karel V. Deze liet Vreeland afbreken om het bouwmateriaal te kunnen gebruiken bij de bouw van de Vredenburg in Utrecht.

Historische betekenis
Vreeland is tussen 1257 en 1260 gebouwd door bisschop Hendrik van Vianden (1250-1267)als landsheerlijke burcht ter verdediging van de westgrens van het Sticht tegen invallen vanuit Holland en als tegenwicht tegen de eigengereide heren van Amstel. Bij het kasteel werd tegelijkertijd een stadje gesticht, waaraan stadsrechten werden verleend en waarvoor de kastelein als schout fungeerde. Het kasteel behield zijn militaire functie tot diep in de 14e eeuw. Naast zijn militaire functie had het kasteel ook een zeer belangrijke bestuurlijke functie, omdat het kasteleinsambt van Vreeland vanaf 1327 was gecombineerd met het maarschalkambt van het Nedersticht, de belangrijkste bestuurlijke en juridische ambtenaar van het Nedersticht.

Bouwgeschiedenis
Kasteel Vreeland is tussen 1258 en 1260 gebouwd in opdracht van de Utrechtse bisschop Hendrik van Vianden. Het is niet bekend hoe dit kasteel eruit heeft gezien. In 1653 liet Gerard van Reede van Nederhorst de fundamenten van het kasteel opgraven en in kaart brengen. Dit is het vroegste voorbeeld van de opgraving van een kasteel in Nederland.Op de opgravingsplattegrond van 1653 is een vierkante toren zichtbaar die duidelijk dikkere muren heeft dan de rest van het kasteel, en die opgenomen lijkt te zijn in later muurwerk. Waarschijnlijk was deze toren de vroegste fase van het kasteel Vreeland.Waarschijnlijk tussen 1327 en 1353, de periode dat het kasteel verpand was aan de Hollandse graaf, is het kasteel verbouwd. Uit de Hollandse rekeningen blijkt dat tussen 1345-1347 onder leiding van de Hollandse kastelein Florens van de Boekhorst forse bedragen zijn uitgegeven en verantwoord voor de verbouwing van het kasteel door Hollandse werklieden en metselaars. Hierbij werden in 1345 ook drie ijzeren muurankers aangebracht 'in den ronden toern'. Het aanbrengen van muurankers gebeurt alleen wanneer een gebouw voor het eerst opgetrokken wordt, of wanneer er een balkvloer vervangen wordt. Waarschijnlijk ging het in dit geval om de laatste fase van een nieuwe toren. Dit maakt het waarschijnlijk dat kasteel Vreeland rond 1345 is uitgebreid en verbouwd tot een rechthoekig kasteel met ronde torens op de vier hoeken. De regelmatigheid van dit ontwerp wijst erop dat het ontwerp als een geheel geconcipieerd en uitgevoerd is. De binnenbebouwing van het kasteel bestond uit een zaalgebouw aan de noordzijde, met aan de oostzijde een aantal bouwdelen die vermoedelijk ouder zijn dan de rest. De onregelmatige vorm van deze delen, waaronder de grote zware toren, maakt het waarschijnlijk dat deze bouwdelen er al stonden en opgenomen zijn in het nieuwe kasteel. Vreeland is vervolgens door bisschop Floris van Wevelinkhoven (1379-1393) en zijn opvolger Frederik van Blankenheim (1393-1423) verbouwd. Wat zij precies hebben laten doen, en hoe ingrijpend deze verbouwingen zijn geweest, is niet bekend. In de tweede helft van de vijftiende eeuw raakte kasteel Vreeland in verval. Karel V liet het kasteel in 1528-1529 afbreken, zodat de bouwmaterialen gebruikt konden worden voor de bouw van de Vredenburg te Utrecht. Het kasteelterrein werd geëgaliseerd. In 1653 liet de toenmalige eigenaar Gerard van Reede opgravingen doen op de hoofdburcht, waarbij de fundamenten van kasteel Vreeland werden blootgelegd, waarschijnlijk met de bedoeling Vreeland tot een ridderhofstad te laten verklaren om zo een zetel te claimen in de Staten van Utrecht. Het was hoogstwaarschijnlijk de bedoeling het kasteel opnieuw op te trekken op de oude fundamenten, maar dat is er nooit van gekomen. Wel is het bestek bewaard gebleven voor de bouw van een nieuw landhuis. De toegang tot de hoofdburcht werd in dezelfde periode van de westzijde naar de noordkant verlegd. Er is alleen later, mogelijk nog vóór 1680, een klein huisje op het kasteelterrein opgetrokken. Dit is in 1945 onder leiding van de Duitse bezetters afgebroken door krijgsgevangenen. Het puin werd gebruikt om wegversperringen op te werpen tegen de Engelsen. Het terrein is vervolgens geëgaliseerd.Een ets van Schijnvoet uit ca. 1720 laat de fundamenten van het kasteel zien, met daarin het in de 17e eeuw gebouwde huis. Interessant is dat de grachten kennelijk toen nog in tact waren. Het kasteel was gelegen binnen een dubbele omgrachting, met een singel daartussen.