Object
Batau, De / Ten Baan

Locatie
Adres: Nedereindseweg 403
Nieuwegein
Gemeente Nieuwegein
Provincie Utrecht

Het terrein van het middeleeuwse huis De Batau ligt direct voor de gelijknamige boerderij De Batau. Ten zuiden van de Nedereindseweg.

Typologie

Op de kaart van het kapittel van Oudmunster van Henrick Verstralen uit 1626 is het kasteel afgebeeld als een woontoren. De huidige boerderij staat op het voorterrein waarop in de 17de eeuw ook reeds een boerderij stond.

Etymologie
De naam 'De Batau' is afgeleid van 'de baten', dit slaat waarschijnlijk op de vruchtbaarheid van de omringende landerijen van het huis.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 25-2-3009

Het kasteeleiland is nog steeds zichtbaar in het landschap, evenals een gedeelte van de oorspronkelijke omgrachting. Er is nog ca. 100 m van de voormalige oprijlaan naar het kasteel bewaard gebleven. Op de voormalige voorburcht staat een dwarshuisboerderij uit 1791, 'Huize De Batau' geheten, mogelijk op dezelfde plaats als haar middeleeuwse voorganger. Een van de stenen die de toegang tot het terrein markeren, is een fragment van een zandstenen fries met 'beslagwerk', dat mogelijk uit ca. 1600 zou kunnen dateren.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Zichtbaar:
Grondgebruik:
Grondgebruik:

Vanaf de Nedereindseweg is nog een restant te zien van de voormalige oprijlaan, en het kasteeleiland. De huidige boerderij 'Huize De Batau' markeert de plaats van de voorburcht van het kasteel. De huidige boerderij dateert uit 1791 en bevat oudere bouwdelen.

Afmetingen
Het totale terrein inclusief het voorterrein meet 17 x 50 m. Bij de meting is van de latere situatie uitgegaan. Het is nog onduidelijk of het voorterrein omgracht is geweest. Deze afmetingen zijn gebaseerd op de kadastrale minuut. De afmetingen van de hoofdburcht zijn gebaseerd op de kaart uit 1626.

Fysisch-geografische situering
Geomorfologie: gedeeltelijk B - bebouwing, gedeeltelijk 1M23 - Rivierkomvlakte; bodem: Rn44C - Kalkloze poldervaaggronden; zware klei, profielverloop 4. Het kasteelterrein is gelegen op een oeverwal van de Jutphase stroomrug.

Oudste vermelding
Datum: 1381
Bron: Kort 1986, p. 256

Het huis wordt in 1381 voor het eerst vermeld: '6 morgen land met hofstede en het huis daarop'.De naam 'de Batouwe' en de vermelding van het huis komen voor het eerst voor in 1551 als het als volgt omschreven wordt: die huysinghe en hofstede de Batouwe. Dan wordt gemeld dat het huis verbrand en afgebroken is.

Bezitsgeschiedenis
Het huis wordt voor het eerst vermeld in 1381 toen Hubert van Everdingen 6 morgen land met hofstede en huis overdroeg aan Jan van den Rijn Bokelsz. Na de dood van diens kleinzoon Bokel van den Rijn werd het huis in 1473 overgedragen aan Gijsbert van der Donk voor zijn vrouw Foyse, nicht van de leenheer. Hun zoon Bokel van der Donk droeg de Batau in 1487 over aan Adriaan van Rijn van Jutfaas, neef van de leenheer. Nog geen jaar later droeg deze het over aan Dirk van Sasse, die het op zijn beurt in 1489 overdroeg aan Daniel van der Heide, geldwisselaar te Utrecht. In 1539 werd Jasper van Everdingen, getrouwd met Agnes van der Heide, als riddermatige erkend. De Batau bleef in de familie Van der Heide tot 1586, toen het bij decreet van het Hof van Utrecht overging op Willem Gerardsz. van Schalkwijk. In 1644 deden Herman Valckenaar en Frederik van Renesse van Malle een verzoek tot erkenning van De Batau als ridderhofstad ten behoeve van Jasper van Everdingen. Mogelijk is dit een kleinzoon geweest van de eerdergenoemde Jasper van Everdingen. De Batau werd op 9 april 1644 inderdaad erkend als ridderhofstad. Hoewel er tussen 1644 en 1685 geen beleningen van De Batau bekend zijn, is het huis op enig moment in handen gekomen van Hendrik Valckenaar. Zijn weduwe Margretta Valckenaar liet het bij haar dood na aan Jan van Hardenbroek, heer van Mathenesse, zoals blijkt uit de eerstvolgende bekende belening, gedateerd 1685. De Batau werd in 1688 verkocht aan Gerard van Rhenen. Zijn kleinzoon Hendrikus Gerardus Staats verkocht het in 1729 aan Christoffel baron Wamboldts van Umstadt. In 1754 ging De Batau over op Frederik Spindeler. Bij het overlijden van diens zoon Jan kwam het in 1763 in handen van mr. Johannes Swellengrebel, waarschijnlijk degene die het huis heeft laten slopen.

Bouwgeschiedenis
Het is niet bekend hoe De Batau er in de middeleeuwen uit heeft gezien. De vroegste vermeldingen van het huis spreken van een complex bestaande uit zes morgen land, een huis en hofstede. De naam 'De Batouwe' komt pas in 1551 voor het eerst voor. Er wordt dan ook gemeld dat het huis verbrand en afgebroken is. Afgaande op deze kaart zou de toren een maat hebben van 5 x 5 m. Dit lijkt een onwaarschijnlijk kleine maat. Of dit huis in de zeventiende of begin achttiende eeuw uitgebreid of verbouwd is, is niet bekend. Waarschijnlijk heeft Johannes Swellengrebel, die sinds 1763 in bezit was van De Batau, het huis laten afbreken.

Afbeeldingen
- Kaart van Henrick Verstralen, uit 1626, voor het kapittel van Oudmunster. HUA, Kapittel Oudmunster, inv. nr. 933.- Fantasietekening van De Batau, door L.P. Serrurier, ca. 1730, mogelijk naar een niet overgeleverde tekening van Stellingwerf, aangezien enkele karakteristieke kenmerken uit het werk van Stellingwerf hier te herkennen zijn, i.c. de vlak op het water liggende brug. (Bardet 1975, 18). - Luchtfoto van het kasteelterrein (Van der Mark 1995, 121).- Kadastrale minuut Jutphaas 1819, Utrecht, sectie B, blad 04, perceel 554 t/m 556. (bewerking door A. Viersen, Olde Meierink 1995, 121). (http://watwaswaar.nl/#V6-UG-8-ed-1v-1-37hI-21Jw---ez2, geraadpleegd op 03-03-2010) - Google Earth foto, 2010, locatie De Batau. (NKS digitale documentatie)

Literatuur
Dommerholt, J., 2005, Kastelen en buitens in 'Oud'-Nieuwegein. Historische Kring Nieuwegein, Nieuwegein, 30-33. Graaf, K. van der, R. Datema en K. Anderson, 1990, Landschapsplan en archeologie in de provincie Utrecht, Amsterdam, 286-289. RAAP-rapport 43.Kort, J.C., 1986, 'Repertorium op de leenregisters van Vianen', in: Ons Voorgeslacht 41 (1986), 224-279, aldaar 256-257.Mark, R. van der, 1995, 'De Batau', in: B. Olde Meierink e.a. red., 1995, Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, 120-121.Mark, R. van der, 1996, 'De Batau, kasteel of edelmanswoning?', Cronyck de Gein 4(1996), 4-8.Schut, J., en G.H.P. de Waard, 1979, Van ridderhofstad tot buitenplaats, Historische Kring Nieuwegein, Nieuwegein, 112-115.

Documentatie
N.v.t.

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: 30405
 Beschrijving OBD (KICH): Boerderij "de Batau", dwarshuis met riet gedekt, 1,e eeuw.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (Bestemmingsplan De Batau zuid 2007)
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: R. van de Mark en M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: 1999 - 2006

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
RAAP 1990. (Van der Graaf e.a. 1990)

Geomorfologische codering
B

Bodemkundige codering
Rn44C