Object
Leiden, de Burcht van

Locatie
Adres:
Leiden
Gemeente gemeente Leiden
Provincie Zuid-Holland

De Burcht van Leiden ligt in centrum van de stad Leiden op de plaats waar de twee armen van de Rijn samenvloeien.

Typologie

De Burcht van Leiden is een van de best bewaarde voorbeelden van een mottekasteel.

Etymologie
Het is mogelijk dat de naam Leidse Burcht is afgeleid van het opschrift op de munten, die Floris 1 (1049-1061) in de Leidse Burcht liet slaan. Op de voorzijde van deze munten werd vermeld '+flor.entivz' en op de keerzijde van deze munten werd de tekst '+Leiteriburch' geslagen.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 29-8-2005

De Leidse burcht bestaat uit een middeleeuwse ringmuur op een motte. Uit 1651 dateert de toegangspoort in de zuidelijke ringmuur met wapenstenen en het stadswapen van natuursteen. Aan de binnenzijde van de ringmuur is tegen de ingang een ruïne van een poorttoren gereconstrueerd. De toegangspoort tot het burchtterrein werd in 1658-1659 vervaardigd naar een ontwerp van Willem van der Helm. De leeuw die deze poort bekroont, werd in 1662 gemaakt door Rombout Verhulst.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

De Burcht van Leiden is nog in tact en bestaat uit een middeleeuwse ringmuur op een motte.

Afmetingen
De Burcht heeft een doorsnede van ongeveer 35,5 m.

Oudste vermelding
Datum: 1108
Bron:

In 1108 wordt de oudst bekende burggraaf van de Burcht te Leiden genoemd: Adelwin Castellanus (Dolmans 2000, 138).

Bezitsgeschiedenis
In 1108 wordt er voor het eerst melding gemakt van een burggraaf van de Burcht van Leiden: Adelwin Castellanus. Deze Adelwin was een ambtenaar-leenman van de graaf van Holland. Het vermoeden bestaat dan ook dat de Burcht te Leiden is gebouwd in opdracht van de Hollandse graaf. In de dertiende eeuw worden als burggraven leden uit het geslacht Van Cuyk in de bronnen vermeld. In 1360 wordt Dirk van Wassenaer als burggraaf genoemd en in de zestiende eeuw komt dit ambt via een huwelijk tussen Maria van Wassenaer en Jaques van Ligne in handen van het geslacht De Ligne. Claude Lamoral, prins De Ligne, verkoopt de Leidse Burcht met het bijbehorende burggraafschap in 1651 noodgedwongen aan de stad Leiden voor 70.000 gulden.

Bouwgeschiedenis
De huidige motte van Leiden is niet de eerste heuvel op deze plaats. In de huidige motte zijn sporen teruggevonden van tenminste vier bewoningslagen. Uit C14 dateringen, die voor twee van de vier bewoningslagen zijn gedaan, blijkt dat er in de tiende eeuw op de plaats van de Leidse Burcht een eerste heuvel werd opgeworpen. Ook uit de grondopbouw van de huidige motte valt af te leiden dat de eerste heuvel nog voor de overstromingen van de elfde en twaalfde werd aangelegd. Rond het jaar 1000 heeft er mogelijk op deze eerste heuvel een houten gebouw gestaan. In de elfde eeuw werd de eerste heuvel verschillende keren opgehoogd en rond 1050 werd deze heuvel opnieuw voorzien van een houten gebouw. De ringmuur met kantelen op de motte werd vermoedelijk in de eerste helft van de twaalfde eeuw gebouwd. Hierbij maakte men gebruik van tufsteen. In 1203 raakte de ringmuur ernstig beschadigd. De Burcht werd hierna hersteld met behulp van kloostermoppen. Vermoedelijk is er bij de Leidse Burcht ook sprake geweest van een voorburcht. De ligging van die vermoedelijke voorburcht is nog niet precies vastgesteld, maar een voorburcht aan de noordwestelijke zijde van de motte is een mogelijkheid. In het noordwestelijke gedeelte van de ringmuur bevindt zich de oudste toegangspoort en ten westen van de Burcht heeft men de palen van een twaalf meter lange brug teruggevonden. In later eeuwen werd er op de motte binnen de ringmuur een stenen toren gebouwd. De functie van deze toren, vermeld in bronnen uit de veertiende en vijftiende eeuw, is nog onbekend. Uit rekeningen kan worden opgemaakt dat er in de zestiende en zeventiende eeuw regelmatig herstelwerkzaamheden aan de Burcht plaatsvonden. Zo werd er in de periode 1649-1651 een doolhof op de Leidse Burcht aangelegd. Na 1651 voorzag men de Burcht van een nieuwe toegangspoort in de zuidelijke ringmuur. Het stadsbestuur wilde een fraaie entree tot de Burcht. In natuursteen werd om de poort een omlijsting van wapenstenen aangebracht en ook het stadswapen van de stad Leiden. Onder aan de burchtheuvel werd een houten poort geplaatst, waarbij de decoratie verzorgd werd door beeldsnijder Claas Kaaskamer. De schilder Marcus Leopoldus schilderde op de deur in de poort een landschap in perspectief. In 1658-1659 werd door Willem van der Helm een nieuwe toegangspoort tot het burchtterrein gebouwd, naar een ontwerp van stadsmetselaar Van Noort. Dit ontwerp werd door Pieter Post in juli 1658 aangepast. De poort werd bekroond met een leeuw, die door Rombout Verhulst werd vervaardigd. In 1693 werd de Burcht ingericht als waterreservoir om de nieuwe 'Visfontein' op de Vismarkt in Leiden van water te voorzien. In 1747 werd op het terrein van de Burcht zelf ook een fontein aangelegd. In 1733 werd het zuidelijke deel van de ringmuur opnieuw opgetrokken en in de tweede helft van de zeventiende eeuw werd het noordelijke gedeelte van de ringmuur met de weergang vernieuwd. In 1882 vonden er opnieuw herstelwerkzaamheden plaats, waarbij ook de kantelen werden verlaagd. Een uitgebreide restauratie volgde in 1889. Stadsarchitect Knuttel verplaatste hierbij op basis van foutieve veronderstellingen de oude toegangspoort in de ringmuur een travee naar het oosten. Er werd toen in het westelijke gedeelte van de Burcht een nieuwe toegang gemaakt. De noordzijde van de ringmuur werd helemaal opnieuw opgebouwd. Tijdens de restauraties van 1964-1965 en 1969-1970 werden de wijzigingen van Knuttel weer grotendeels ongedaan gemaakt. Het maaiveld binnen de ringmuur werd 80 cm verlaagd en daarmee weer op het middeleeuwse niveau gebracht.In de zomer van 2005 raakte de Leidse Burcht beschadigd als gevolg van veranderingen in het grondwaterniveau. Het gevolg was een scheur in de ringmuur van de Burcht.

Afbeeldingen
* Tekening van de Leidse Burcht in het geslachtsboek van de familie Van Wassenaar uit ca. 1560. Algemeen Rijksarchief Den Haag, Familiearchief Van Wassenaar-Duivenvoorde, inv. nr. 3. f. 10 (Afgebeeld in Van der Vlist 2001, 13). * 'Afbeelding vanden Burch, leggende binnen Leyden'. Afbeelding uit I.I. Orlers, 'Beschrijvinge der Stadt Leyden'. Leyden, 1641 (Afgebeeld in Van der Vlist 2001, 10).* De Burcht van Leiden in vogelvlucht. Houtgravure uit de 'Beschrijvinghe van out Bataviën' van Scriverius uit 1646 (afgebeeld in: Renaud 1974, 26). * De Burcht van Leiden in vogelvlucht. Detail van een kaart uit 1578 door Hans Liefrinck. Naar een kopie van de kaart van Jacob van Werven uit 1744 (afgebeeld in: Renaud 1974, 6).* Interieur van de Leidse Burcht. Gravure uit het familiearchief van de familie Van Wassenaer. Algemeen Rijksarchief Den Haag (afgebeeld in: Renaud 1974, 11).* De Leidse Burcht gezien vanaf het voorterrein. Gravure door J. Schijnvoet uit 1711 (afgebeeld in: Renaud 1974, 16).* De Leidse Burcht, gezien op de ingang. Door A. Rademaker uit 1732. GAL, PV 18411 (Afgebeeld in Van der Vlist 2001, 36).* De Burcht van Leiden met de barokke tuin en fontein in de achttiende eeuw. Kopergravure uit 1763 door Abraham Delfos. Gemeentearchief Leiden (afgebeeld in: Dolmans 2000, 140).* Resten van de achttiende-eeuwse fontein. Opgravingsfoto uit 1995. Archeologische Dienst Leiden (afgebeeld in: Dolmans 2000, 140).* Tekening van het doolhof op de Burcht uit de achttiende eeuw door Jacob van Werven. GAL, PV 18511 (Afgebeeld in Van der Vlist 2001, 64).* De toegangspoort aan het einde van de negentiende eeuw. Foto eind negentiende eeuw. GAL, PV 18454.6 (Afgebeeld in Van der Vlist 2001, 72).

Literatuur
- Dolmans, M., 2000, 'De burcht van Leiden', in: Kastelen en buitenplaatsen in Zuid-Holland. Zutphen, 137-141. - Ende, H. van den, 2007, 'De Burcht', in Brandenburgh, Ch. R., red., 2007, Dwars door de stad. Archeologische en bouwhistorische ontdekkingen in Leiden, 25-37. - Holwerda, J.H., 1924, De Leidsche Burcht, Leids Jaarboekje, 11-27. - Janssen, H.L., 'Tussen woning en versterking. Het kasteel in de Middeleeuwen', in: H.L. Janssen, J.M.M. Kylstra-Wielinga en B. Olde Meierink, 1996, 1000 jaar kastelen in de Middeleeuwen. Functie en vorm door de eeuwen heen. Utrecht, 42 - Moerman, I.W.L., 1981, De Leidse Burcht, in: Hoekstra,T., H.L. Janssen, I.W.L. Moerman (red.), Liber Castellorum. 40 variaties op het thema kasteel, Zutphen, 257-269. - Orsel, E.D., 2007, 'Licht in de duistere middeleeuwen. Het Gravensteen versus de Burcht', in Brandenburgh, Ch.R., red., 2007, Dwars door de stad. Archeologische en bouwhistorische ontdekkingen in Leiden, 11-24. - Renaud, J.G.N., 1974, De Leidse Burcht. Z.p. Deel XX uit de serie 'Nederlandse Kastelen'. - Vlist, E. van der, 2001, De Burcht van Leiden, Leiden.

Documentatie
Plattegrond van de Burcht van Leiden. Fase midden twaalfde eeuw: ringmuur met weergang op bogen (afgebeeld in: Janssen, Kylstra-Wielinga en Olde Meierink 1996, 41).

Coördinaten
Coordinaten: , 
Kaartblad: 30 F , x: 093.78, y: 463.80, precisie 2

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: W. Landewé
Beschrijving gemaakt: 29-08-2005

Archeologisch onderzoek RCE
Er zijn opgravingen uitgevoerd in 1949, 1969 en 1970. Bij deze opgravingen is ook neolithisch materiaal gevonden. ROB-objectnummer 30FZ-18. Er is een kaart waarop de sleuven staan aangegeven, die bij de verschillende opgravingen zijn gegraven. De kaart dateert uit 1996 en berust bij de Dienst Bouwen en Wonen van de gemeente Leiden (Afgebeeld in Van der Vlist 2001, 75).