Stoutenburg

VOLLEDIG [?]

Object
Stoutenburg

Locatie
Adres: Stoutenburg is gelegen 1 km ten oosten van de kom van het dorp Stoutenburg.
Stoutenburg
Gemeente Amersfoort
Provincie Utrecht

Stoutenburg is gelegen 1 km ten oosten van de kom van het dorp Stoutenburg.

Typologie

Op basis van opgravingsgegevens kan het kasteel volgens de typologie van Janssen behoord hebben tot de ronde en ovale burchten.

Etymologie
Burcht van de dapperen (?). Vanaf 1259 nemen de stichters (de familie van Amersfoort) de naam aan van het kasteel.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 9-6-2009

Tegenwoordig maakt de voormalige kasteelplaats deel uit van een opnieuw gevormd landgoed (begin 21e eeuw), waarop in de tweede helft van de negentiende eeuw een nieuwe buitenplaats werd gebouwd. Ten oosten van het huis ligt nog de 18de-eeuwse tuin met landschappelijke aanleg.

Oudste vermelding
Datum: 12 juni 1259
Bron: OBU III, nr. 1493

De oudste vermelding stamt uit 1259: Wouter van Amersoort was in dat jaar bezig met het bouwen van een 'domum sive castrum Stouthenburg'.

Bezitsgeschiedenis
In 1259 werd het kasteel als allodiaal goed door Wouter van Amersfoort gebouwd en vervolgens in leen opgedragen aan de bisschop van Utrecht, waarbij het kasteel 'open huis' werd in het Sticht. In 1315 werd de ene, in 1316 de andere helft verkocht aan bisschop Guy van Avesnes (1301-1317), waardoor het een bisschoppelijk kasteel werd. Als bisschoppelijk kasteel is het voor het Sticht beheerd door een kastelein tot 1457. Van 1323-1352 fungeerde het tevens als ambtszetel van de schout van Amersfoort en Eemland. Van 1369-1393 was de kastelein van Stoutenburg tevens maarschalk van Eemland. Van 1457-1542 werd het kasteel verpacht. Op last van Karel V, die de bisschop in 1528 als landsheer van het Sticht was opgevolgd, werd het kasteel in 1542-1543 afgebroken. In 1594 werd het goed verkocht aan Johan van Oldebarnevelt. Na zijn executie werden al zijn goederen verbeurd verklaard. Stoutenburg kwam door koop in handen van de katholieke familie Van Beye. Op de plaats van het kasteel werd in de 17e eeuw een nieuw landhuis gebouwd, dat opnieuw Stoutenburg werd genoemd. Het huis bleef in bezit van de familie Van Beye tot aan het einde van de achttiende eeuw. In 1793 werd Petrus Leonardus Heilman eigenaar van het huis. Door verkoop in 1883 kwam Stoutenburg in handen van Anthony Luden, wiens zoon Johannes tussen 1862 en 1865 een nieuw huis op het landgoed liet bouwen naar ontwerp van architect H.J. van de Brink. Dit huis kreeg een plaats op het middeleeuwse kasteelterrein. Het werd echter al spoedig weer afgebroken. De dochter van Luden liet in 1888 een nieuw huis bouwen, ca. 100 m. meer naar het westen. In 1948 werd de Nederlandse Provincie van de Minderbroeder-Franciscanen eigenaar van het landgoed. Hoewel het landgoed daarna overging in handen van Natuurmonumenten en in 2000 Stichting het Utrechts Landschap eigenaar werd, gebruikt de Franciscaner gemeente het negentiende-eeuwse huis momenteel nog steeds als ontmoetingsplaats.

Historische betekenis
Als bisschoppelijk kasteel (vanaf 1315) één van de belangrijkste kastelen in het Nedersticht met (in de 13e en 14e eeuw) een aanzienlijk militair belang. Na de verplaatsing van het maarschalksambt van Eemland van Stoutenburg naar het kasteel Ter Eem in 1393 nam de betekenis af en vanaf 1457 was het nog slechts een eenvoudig pachtgoed.

Bouwgeschiedenis
Uit de tekst van de oorkonde van 1259 blijkt, dat men in dat jaar nog bezig was met het bouwen van het kasteel. Onmiddellijk na de aankoop heeft de bisschop het kasteel nog voor 1317 grondig verbouwd zonder dat bekend is wat er is verbouwd. Het kasteel werd afgebroken in 1542-1543.Uit posten in enkele toevallig bewaard gebleven rentmeestersrekeningen uit 1325-1336 krijgen we de indruk dat het kasteel in deze periode vooral heeft bestaan uit een onderkelderde zaaltoren met een grote zaal en een verdieping, waarin zich enige kamers bevonden. De zaaltoren was opgenomen in een weergang op bogen, waarin zich nog een poortgebouw met brug bevond. Voor de zaaltoren lag een open binnenplaats met vrijliggende waterput. Voor de hoofdburcht lag een voorburcht met dienstgebouwen zoals een turfschuur, de rosmolen en de bottelarij. Bij de bouw van het tweede landhuis in 1862-1865 zijn funderingen, gedeeltelijk van ijzeroersteen, aangetroffen tot ca. 1.50 m dikte, die mogelijk hebben behoord tot het middeleeuwse kasteel. Bij archeologisch onderzoek door de ROB in 1956 werden enkele bakstenen funderingsrestanten aangetroffen met maten 32 x 16 7/8 cm, die nog kunnen dateren uit de dertiende eeuw. Beide waarnemingen leverden geen informatie op over de plattegrond. Na afbraak van dit huis werd op dezelfde plaats opnieuw een landhuis gebouwd, dat tussen 1730 en 1830 fors moet zijn uitgebreid of volledig moet zijn vervangen. Op zijn beurt werd ook dit landhuis afgebroken en in 1888 vervangen door het huidige landhuis, dat zich in tegenstelling tot zijn voorgangers niet bevindt op de plaats van het middeleeuwse kasteel.In 1956 werd op het landgoed de Stoutenburgerlaan over de middeleeuwse kasteelplaats aangelegd. In 2005 werd een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd in aanloop naar plannen van de Stichting Utrechts Landschap om de middeleeuwse kasteelplaats Stoutenburg opnieuw te bebouwen. Deze plannen gingen in 2008 van tafel, als gevolg van weerstand tegen nieuwbouw op deze locatie. Waarschijnlijk komt de kadastrale minuut van de situatie ca. 1832 het dichtst bij de middeleeuwse situatie. Van het middeleeuwse kasteel zelf is geen betrouwbare afbeelding bekend. Weliswaar bestaat er één slechte anonieme 17e of 18e eeuwse tekening (Stellingwerf?) met als opschrift 'Stoutenburg in Eemlant' (Museum Flehite Amersfoort, collectie Brouerius van Nidek), maar deze heeft geen enkele relatie met wat ons van het kasteel bekend is. Voor afbeeldingen van latere landhuizen: HUA, Topografische Atlas, inv. nrs. 1866, 1867 (zie ook Janssen en Bente 1995, 425).