Object
Lellens, Huis te

Locatie
Adres:
Lellens
Gemeente Ten Boer
Provincie Groningen

Het Huis te Lellens ligt aan de rand van het dorpje Lellens, ca. 1,5 km ten oosten van het dorp Ten Post.

Typologie

Het gaat om een zaaltoren. De voorzichtige conclusie uit het beschikbare beeldmateriaal zou kunnen luiden, dat deze zaaltoren maar 1 bouwlaag had.

Etymologie
Het huis te Lellens is genoemd naar het buurtschap Lellens.

Huidige situatie
Het huis, het schathuis, de kerk en het dorp vormden een duidelijke eenheid in het weidse landschap. In feite is het gehele stedebouwkundige concept bewaard gebleven. De huisjes langs de weg, de kerk, de oprijlaan en het schathuis zijn gehandhaafd. Het huis is gesloopt in 1896 en het terrein is geëgaliseerd. Bij de lange oprijlaan staan twee sierhekken uit respectievelijk 1785 en 1801. Het dorp is in 1998 voorgedragen als beschermd dorpsgezicht.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:
Grondgebruik:

De borgstee met de grachten is nu in gebruik als weiland. De voorburcht met oprijlaan en een bouwhuis (of schathuis) is nog aanwezig.

Afmetingen
De buitenwerkse afmeting van het oudste huis bedraagt 7,15 x 10,60 m, met een muurdikte bij de begane grond van ca. 1 m.

Oudste vermelding
Datum: 1577
Bron: G.A.G. Reg. Feith 1577.55

"'huis tho Lellens'"

Ellytien en Alijt tot Lellens schrijven in 1577 dat aan hen en hun broers olde Johan en Eiso to Lellens het 'Huis tho Lellens' toegewezen is. Het huis is waarschijnlijk echter ouder, gezien het feit dat de familienaam en plaatsnaam Lellens reeds in 1445 (Feith, Warfsconstitutiën, 14) en 1462 (ibidem, 84) worden genoemd. Ook de muurdikten op opmetingen doen vermoeden dat de oudste fase van het Huis te Lellens ouder is dan de zestiende eeuw.

Bezitsgeschiedenis
Hoewel de oudste vermelding van het Huis te Lellens dateert uit 1755 is het waarschijnlijk dat er al eerder sprake was een adellijk huis op die locatie. In de kroniek van Lemego is sprake van het huis van Focke Schulte, hoofdeling te Stedum, onder welke kerspel Lellens viel tot 1666. Het is niet uitgesloten dat we hier te doen hebben met een voorloper van het Huis te Lellens, dat in 1415 werd verwoest. In de periode 1495 tot 1625 was het huis te Lellens mogelijk in handen van het geslacht To Lellens. Een stamreeks Eltet to Lellens (ca. 1472-1555)-Johan to Lellens (ca. 1495-na 1567)-olde Johan to Lellens (ca. 1530-na 1591)-Abel to Lellens (ca. 1570-ca 1623) lijkt daarbij het meeste voor de hand te liggen. Zeker is in ieder geval dat het huis in 1625 wordt verkocht na de dood van Abel to Lellens. Kopers worden Hans Georg Maneil en Pieter Folckers (ca. 1570-1643), rentmeester en raadsheer te Groningen, welke laatste zich hoofdeling te Lellens noemt.In de periode 1635-1744 was het huis in handen van de familie Gruys van Lellens. Na de dood van Onno Berend Gruys van Lellens in 1744 werd het huis door testamentaire bepaling eigendom van Meinhard Lohman, neef van de tweede echtgenote van Onno Berend Gruys van Lellens. In 1771 werd het huis te Lellens gekocht door Lucas Hammink. Zijn weduwe hertrouwde in 1787 met Hendrik Louis Wijchgel, waardoor de borg in handen kwam van het geslacht Wijchgel. Lodewijk Hendrik Wijchgel laat het huis in 1897 slopen.

Historische betekenis
Het huis te Lellens huisvestte verschillende adellijke en aanzienlijke Ommelander families en fungeerde in de achttiende eeuw als buitenplaats voor enige stad-Groninger patricische geslachten. Het vormde tevens een centrum van grootgrondbezit. Aan de borg waren in de zestiende eeuw reeds heerlijke rechten (omgaande redgerrechten van de clauw) van Lellens van het kerspel Stedum binnen de rechtstoel Stedum, Garsthuizen en Westeremden verbonden.

Bouwgeschiedenis
Fase 1: vijftiende eeuw. Het steenhuis, buitenwerks 7,15m x 10,60m, wordt gebouwd in kloostermoppen. Het bestaat uit een kelder, een hoofdlaag, 5,05m hoog, een bovenlaag, 3,75m hoog, en een zolder.Fase 2: zeventiende eeuw. Aan het huis, ten noordoosten wordt een langgerekt bouwdeel, 7,40m x 27,40m aangebouwd. Het bestaat uit een kelder, begane grond en een zolder. Binnen deze bouwmassa bevindt zich onder andere een vestibule en een zaal in Louis-XVI-stijl.Fase 3: negentiende eeuw. In de binnenhoek aan de zuidwestzijde van het steen- en langhuis wordt een keukenaanbouw gebouwd. Deze bestaat uit een begane grond, een eerste verdieping en een zolder. Het complex wordt in 1897 gesloopt.

Afbeeldingen
Rand Coenderskaart ca. 1677. Detail Coenderskaart ca. 1677. Voorstudie Beckeringhkaart ca. 1774. Rand Beckeringhkaart ca. 1774. Schilderij familiegroep Wijchgel ca. 1800. Aquarel in familiebezit. Tekening noordoostgevel. Foto noordoostgevel ca. 1896. Foto zuidwestgevel ca. 1896. Opmeting plan hoofdverdieping ca. 1896. Opmeting gevels ca. 1896.

Literatuur
J.E. Hooft van Iddekinge, 1865, 'Eenige bijzonderheden betreffende het huis Lellens en zijn bewoners', in: Bijdragen tot de geschiedenis en de oudheidkunde inzonderheid van de provincie Groningen II.E.J. Thomassen a Theussink van der Hoop van Slochteren, 'Het huis te Lellens en zijn bewoners', in: Groningsche volksalmanak (1898) 150-158.C.H. Peters, 1912, Oud-Groningerland. 's-Gravenhage.C.H. Peters, 1921, Oud-Groningen Stad en Lande. 's-Gravenhage.M.D. Ozinga, 1940, De Nederlandse Monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VI, De provincie Groningen. 1e stuk: oost-Groningen. 's-Gravenhage, 172. W.J. Formsma e.a., 1973, De Ommelander Borgen en Steenhuizen. Assen, 213-218.H.L. Hommes, 'Michiels en Folckers', in: De Nederlandsche Leeuw LVII(1939), 209-222.H.L. Hommes, 'Bijdragen tot de genealogieën van oude adellijke geslachten in Stad en Lande. XV. 25. Gruys', in: De Nederlandsche Leeuw LXXVIII(1961), 5-26.Provinciaal Planologische Dienst Groningen, 1983, Fysisch-geografische kaart van de provincie Groningen. Groningen.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: K. Holstein en R. Alma
Beschrijving gemaakt: 18-07-1995