Object
Stapelen

Locatie
Adres: Prins Hendrikstraat 47, 5281 CL
Boxtel
Gemeente Boxtel
Provincie Noord-Brabant

De gebouwen van kasteel Stapelen liggen net even buiten het centrum, schuin tegenover het NS-station, verscholen in een wandelparkje in de schaduw van een hoog appartementencomplex.

Typologie

Er is weinig bekend over het ontstaan van kasteel Stapelen. Met name over de periode van voor omstreeks 1650 (toen het kasteel werd afgebeeld door Croes) weten we weinig. Over het algemeen wordt aangenomen dat het gaat om een laatmiddeleeuws omgracht complex, gelegen op een eiland in de Dommel. De oorsprong van het kasteel is waarschijnlijk gelegen in de 13e eeuw. Daarvoor heeft wellicht op dezelfde plek al een kasteel gelegen; in een beschrijving van Buchstelle (Boxtel) uit 1100 wordt het kasteel reeds vermeld (Van den Hout 1970, 18). De oudste delen van het kasteel zijn de kapel en de ridderzaal met hun oorspronkelijke 14e-eeuwse kap en tongewelf. Belangrijk om te vermelden is dat dhr. S.A.J.J. Aarts aangeeft dat het tegenwoordige gebouwencomplex in zijn oudste onderdelen teruggaat tot de 15e en 16e eeuw. Volgens hem zou er, ten noorden van het huidige kasteel Stapelen, een tweede eiland moeten hebben gelegen waarop mogelijk de oorspronkelijke 11e- of 12e-eeuwse burcht zou hebben gelegen. Het huidige Stapelen zou wellicht ontstaan zijn uit de voormalige voorburcht van deze oude burcht (Aarts 1992, 40).

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 10-06-2008

Huidige functie:

Op dit moment is kasteel Stapelen nog steeds duidelijk zichtbaar, weliswaar in een andere vorm dan gedurende de middeleeuwen en overwegend in 19e-eeuwse gotische stijl. Deze stijlverandering heeft plaatsgevonden tijden een verbouwing onder leiding van aannemer Goyarts. De tuinaanleg is nog steeds gedeeltelijk zichtbaar; een Engelse landschapstuin met grote oude bomen (eiken, beuken en platanen). Kasteel Stapelen is, vanwege de grootschalige verbouwing rond 1857, een voorbeeld van hoe men zich in die tijd een middeleeuws kasteel voorstelde. Het kasteel doet nog steeds dienst als klooster voor een tiental paters. Ook is er het kloostermuseum gevestigd.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Het lijkt erop dat de resten van het middeleeuws kasteel zijn opgenomen in het in 1858 bijna geheel (in gotische stijl) vernieuwde kasteel. Van Houten geeft aan dat de kapel en de ridderzaal de oudste ruimtes zijn van het huis, waar nog enkele oude restanten zoals de kap, het tongewelf en een oude stenen achtermuur, zichtbaar zijn. Tijdens de verbouwing van 1858 is in 1862 ook de kapel gerestaureerd, waarbij het oorspronkelijke vloerniveau werd verlaagd en de voorgevel werd vernieuwd. Ook een schilderij uit omstreeks 1600 met het wapen van Van Horn en 16e-eeuwse houten beelden van Maria en Gabriel zijn behouden. In 1937 zijn het altaar en de kapel opnieuw geschilderd (Van den Hout 1970, 30). Tijdens de laatste grote renovatie in 1968 trof men nog oude (middeleeuwse?) funderingen aan op de binnenplaats. Volgens Van der Hout zouden deze funderingen onderdeel zijn geweest van een vroegere woonvleugel die voor de huidige zuidvleugel van kasteel Stapelen zou moeten hebben gelegen. Daarnaast zouden zich hoogstwaarschijnlijk ook onder de ridderzaal resten bevinden van de oorspronkelijke burcht (Van den Hout 1970, 26). Op deze plek, waar zich tot de sloop in 1858 de kasteelstallingen bevonden, zijn in 1957 autoboxen gebouwd (Van Oirschot 1981, 30). Van den Hout geeft verder een beschrijving van de verschillende gebouwen en torens waarbij hij vermeldt dat ook op andere plaatsen nog oude resten, die lastig te dateren zijn, aanwezig zouden kunnen zijn. Een voorbeeld hiervan is een keldertje met tongewelven, het oude koetshuis en het achtkantige torentje (Van den Hout 1970, 23). Ook Van Oirschot noemt de achtkantige toren aan de oostzijde, de twee torens aan de westkant van het hoofdgebouw en de gesloten kapel aan de zuidzijde als middeleeuwse resten. Over wat nu precies middeleeuws is, en wat niet, is geen eenduidigheid.

Oudste vermelding
Datum: 2393
Bron: Van Oirschot, 1981, 25

In het jaar 1288 zou Stapelen in bezit komen van Willem van Boxtel en Kuyk zonder waarschijnlijk heeft in die tijd al een kasteel Stapelen bestaan. Echter, in 1293 is volgens Van Oirschot voor het eerst officieel bericht gemaakt van kasteel Stapelen (Van Oirschot 1981, 25).

Bezitsgeschiedenis
In 1291 het oudste archiefstuk met vermelding van kasteel Stapelen staat vermeld dat Willem van Boxtel en Kuyck, bij zijn nieuw verkregen ridderstand, in 1293 kasteel Stapelen met bijhorende goederen in leen kreeg van de Brabantse Hertog Jan I. Willems zoon, ook Willem genaamd, volgt zijn vader op als Baron van Boxtel. Deze Willem laat, na zijn dood rond 1350, vier kinderen na waarvan de twee jongens beide kinderloos sterven. Hierdoor kwam Boxtel met kasteel Stapelen in bezit van Willems oudste dochter, Maria, die zou trouwen met Dirk van Murhem (Of Meerhem/ Merheim/ Meerheim). Maria en Dirk kregen drie zonen waardoor Boxtel, met het kasteel, overging naar het geslacht Van Murhem. De oudste zoon van Maria en Dirk van Murhem, Willem van Murhem, tevens leenheer van de heerlijkheid Groot Liempde, kreeg het kasteel in bezit. Willem van Murhem kreeg met Agnes van Cronenburg twee zonen en een dochter. Omdat de zonen stierven kwam het Kasteel in bezit van dochter Isabella van Murhem, die trouwde met Hendrik van Ranst. Zo kwamen Boxtel en het kasteel in het bezit van een ander geslacht. Hun oudste zoon, ook genaamd Hendrik, werd Baron van Boxtel. Hoogstwaarschijnlijk overleed Hendrik zonder nageslacht in 1497, waardoor Boxtel was overgegaan naar zijn nicht (of toch dochter, dit is onduidelijk) Adriana van Ranst. Via haar huwelijk in 1472 met Jan van Horn komt Boxtel met kasteel Stapelen in handen van weer een ander geslacht. Philips van Horn, zoon van Adriana van Ranst en Jan van Horn, wordt de eerste baron van Boxtel binnen het geslacht Van Horn. In 1541 liet hij Boxtel na aan zijn oudste zoon Jan, graaf van Horn. Tijdens zijn bestuur zou Maarten van Rossum het kasteel plunderen en in brand steken. De oudste zoon van Jan van Horn, Gerard van Horn, wordt als baron van Boxtel zijn opvolger. De tijd van Gerard van Horne is een woelige periode. In 1570 de beeldenstorm, het tijdelijke verblijf van gevluchte Kartuizermonniken uit een naburig klooster en vervolgens in 1583 de bezetting van de Baronie Boxtel door Spaanse soldaten. In 1618 werd de zoon van Gerard, Ambrosius van Horn, baron van Boxtel. Zijn oudste zoon, Eugene Maximiliaan van Horne zou het geslacht tot grote bloei brengen, en erfde de titel baron van Boxtel. Eugene geeft zijn titel door aan zijn zoon Philip Emmanuel. In 1667 verleende Karel II, koning van Spanje, de Van Horns de titel van Prins. Philip Emmanuels oudste zoon krijgt daarom de titels baron van Boxtel en Prins van Horn. De oudste dochter, Maria Therezia Josepha, prinses van Horn en gehuwd met Philip Jozeph, prins van Salm-Kyrbourg kreeg de baronie van Boxtel. Zij werd opgevolgd door haar oudste zoon, Frederic Jan Otte, prins van Salm-Kyrbourg en baron van Boxtel. Uit zijn huwelijk met Johanna Francoise Fidelle Antoinette, prinses van Hohenzollern- Sigmaringen kwam zoon Frederic Ernst Otto, prins van Salm-Kyrbourg voort. Deze Frederic Ernst Otto zou de baronie van Boxtel erven, maar kasteel Stapelen was toen al door de Bataafse Republiek onteigend en vervolgens in 1815 verkocht, samen met de heerlijkheid van Liempde (Becx, 1999, 38). Volgens verschillende bronnen kwam de baronie van Boxtel (inclusief kasteel Stapelen) in 1815 of 1819 in handen van Baron Grancy te Haanwijk die de heerlijkheid op zijn beurt in 1834 weer overdroeg aan de heer Gerardus Bogaerts, raadslid in Tilburg. Zijn kinderen uit het huwelijk met Anna Catharina van den Hout verkochten de baronie in 1857 aan Jan Hendrik Mahie, raadslid in s’Hertogenbosch. Jan Hendrik Mahie noemde zich Mahie van Boxtel en Liempde. De laatste mannelijke afstammeling Gerardes Johannes Mahie overleed in 1906, zijn vrouw zou tot 1914 op kasteel Stapelen blijven wonen. Toen besloot ze wel bereid te zijn te vertrekken, onder de voorwaarde dat het kasteel daarna als klooster in gebruik zou worden genomen. Wellicht heeft het mirakel (zie punt 10) iets te maken gehad met deze voorwaarde. In 1915 werd het kasteel aangekocht door de paters Assumptionisten, die hier vanuit het door de oorlog opgeschrokken België hun intrek namen. Hiermee werd op kasteel Stapelen het eerste Assumptionistenklooster in Nederland gevestigd. Tot 1927 was ook hun klein-seminarie in het kasteel gevestigd dat later werd ondergebracht in een nieuwbouwpand in de kasteeltuin. Overigens namen de paters voorlopig enkele hun intrek in de linkervleugel waar ook de kapel gesitueerd was en waar de ruimtes werden aangepast voor de nieuwe bewoners. Mevrouw Mahie bleef met haar kinderen nog korte tijd wonen in de rechtervleugel.

Historische betekenis
Kasteel Stapelen heeft enkele voorname gasten gehad: tijdens zijn vlucht naar Duitsland heeft Willem van Oranje het kasteel nog aangedaan. En tijdens de Franse inval, 1672, verbleef Lodewijk XIV (koning van Frankrijk) enkele dagen op Stapelen. Ook is er een legende over een wonder dat rond 1380 in de kapel behorende bij het kasteel zou hebben plaatsgevonden. Tijdens een mis werd witte wijn geknoeid op de corporale (witte doek ter bedekking van de kelk) die ogenblikkelijk rood kleurde. Deze bloedrode vlekken waren vervolgens op geen enkele manier meer te verwijderen. Er heerst enige onzekerheid over de plek waar dit wonder zich zou hebben voltrokken; de kapel van kasteel Stapelen of de kerk in Boxtel. Gezien het feit dat het mirakel het eigendom was van de baronie van Boxtel lijkt het waarschijnlijk dat het eerste het geval was (Van den Hout, 1970, 29). Het mirakel heeft van Boxtel een bedevaartsoord gemaakt.

Bouwgeschiedenis
In de 16e eeuw zouden tijdens een verbouwing de vakwerkmuren van de ridderzaal en de kapel vervangen zijn door stenen muren. Uit ongeveer diezelfde tijd komen volgens Becx ook de achtkantige toren rechts van het poortgebouw, de twee aan de westkant gelegen torens, de vierkante toren en het grondplan van de noordvleugel. Deze verbouwing rond 1500 wordt toegeschreven aan Hendrik van Ranst die op dat moment op het kasteel woonde (Becx 1999, 35-38). Waarschijnlijk is het kasteel in de 17e eeuw enkele keren aangevallen, wellicht door Maarten van Rossem tijdens de plundering van Boxtel in 1543. Zeker is dat de Spanjaarden, die het kasteel in 1603 veroverden, flink hebben huisgehouden. Het kasteel is na dergelijke aanvallen telkens opnieuw opgebouwd (Van den Hout 1970, 18). Interessant is deze omschrijving van het kasteel uit 1810, van voor de rigoureuze verbouwing in 1857: Het kasteel, hetwelk zeer groot en van ouderwetse bouworde is, werd in zeer goede staat onderhouden. Het is verdeeld in twee kwartieren, het ene genaamd het Princekwartier, waarin onder andere een zeer grote kamer, de Leenkamer genoemd, zo ook het kapel en het Gevangenhuys, het andere kwartier wordt door de Rentmeester bewoond. Het gebouw ligt vierkant in zijn grachten, de intrede is over den brug, door een stenen poort op het bassecourt of plaats, die vierkantig is en rondom het kasteel, stallingen en andere neerhuyzen is omzet. 70 Jaar later vermeldt Craandijk in 1880 dat het kasteel maar voor een klein gedeelte van oude dagteekening is (Van Oirschot 1981, 30-31). Dit is voornamelijk te wijten aan een grootscheepse verbouwing in 1857. In dat jaar kwam het inmiddels sterk vervallen kasteel in bezit van Jan Hendrik Mahie, die het huis grondig verbouwde en het zijn huidige aanzicht gaf. Uit deze tijd stammen de kantelen, vensters en aanbouwsels in neogotische stijl. Het aanzien dat kasteel Stapelen dankzij deze verbouwing had verkregen heeft ervoor gezorgd dat de baronnen van Boxtel zich hier graag vestigden en dat het kasteel dus behouden is gebleven. Helaas is dankzij deze verbouwing ook veel van het oorspronkelijk aangezicht verdwenen. In 1915 kwam Stapelen uiteindelijk in handen van de paters Assumptionisten die er in 1927 in de tuin een nieuw seminarie optrokken, nu in gebruik als appartementencomplex. In 1965 is de oude houten toegangsbrug tot het kasteel vervangen door een moderner betonnen geval. 1968 heeft er nog een grootschalige renovatie plaatsgevonden waarbij onder andere de ridderzaal en de bakkerijruimte zijn aangepakt. Toen heeft men ook het binnenplein bestraat. Rond 1999 is men bezig geweest met de restauratie van het dak en muren van de noordvleugel, en de aanpalende vierkante toren (Becx 1999, 35). [A-rubriek vd Wielen, B-rubriek Maloes]

Afbeeldingen
- Het Kasteel van Boxtel, houtgravure, J.C. Greive, ongedateerd, Tilburg, KUB B 79.2 / 820.11 [Van der Wielen].- Kasteel Stapelen, houtgravure, 1870/71, H. Bogaerts, Tilburg, KUB B 79.2 / 820.11 [Van der Wielen].- Boxel (kasteel Stapelen), schets, ongedateerd, anoniem, Tilburg, KUB B 79.2 / 820.11 [Van der Wielen].- Kasteel te Boxtel, litho, 1847, J.F. del Christ, Tilburg, KUB B 79.2 / 820.11 [Van der Wielen].- Prospectus Castelli Boxtel, kopergravure, ongedateerd, H. Cause/J. van Croes, Tilburg KUB B 9.2 / 820.11 [Van der Wielen].- Kadastrale minuut, 1811-1832, Gemeente Boxtel, Noord Brabant. Sectie K, blad 1, nr. 443(http://watwaswaar.nl/#XI-JM-6-ed-1v-1-3Mzw-1JM8---49m, geraadpleegd op 16-05-2011).- Google Earth foto, 2011, Locatie Stapelen (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).

Bronnen
Bestek en voorwaarden: voor het maken van een gewapende betonbrug met alle daarbij behorende en daaruit voortvloeiende werken, in de gemeente Boxtel, plaatselijk genaamd Kasteel Stapelen. Architectenbureau C.P. van Alphen, 1965, Boxtel. Bestek en voorwaarden: voor het verbouwen en restaureren met alle daarbij behorende en daaruit voortvloeiende werken van de Ridderzaal en de bakkerij-ruimte van het kasteel Stapelen te Boxtel. Architectenbureau C.P. van Alphen, 1965, Boxtel.

Literatuur
- Aa, A.J. van der, 1839, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, Gorinchem, 655.- Aarts, S.A.J.J., 1993, De Burchtenproblematiek van Boxtel, in: Het Brabants Kasteel, jrg. 15 (1992), Tilburg, 39-54.- Becx, E.,1999, Kastelengids van Noord-Brabant, Utrecht, 35-39.- Coenen, J., Baanderheren, boeren & burgers, 2004, p. 77, 83-85, 151-152, 233, 244-245, 248-250, 286, 301-306, 362-363, 387- Hout, C. van den, 1970, Kasteel Stapelen te Boxtel, Tilburg.- Oirschot, A. van, 1981, Middeleeuwse Kastelen van Noord-Brabant, Rijswijk, 25.

Documentatie
NKS documentatiemap Stapelen.

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: 10060
 Monumentenregister.cultureelerfgoed.nl: 'Kasteel Stapelen. Laatmiddeleeuws omgracht gebouwencomplex, in 1857-1858 in neo-gotische stijl verbouwd door de aannemer Goyarts uit Tilburg. Poortgebouw met boogfriezen en kantelen; vleugel met trapgevels, boogfriezen en boogvensters; achtkante toren aan de oostzijde, inwendig beneden door een netgewelf overkluisd; aan de westzijde twee torens, inwendig beneden door kruisribgewelven overkluisd; driezijdig gesloten kapel aan de zuidzijde, waarin een houten altaarretabel met schilderij uit omstreeks 1600, met wapen van Horne, en 16e eeuwse houten beelden van Maria en Gabriel, voorts een houten kruisbeeld' [niet opgenomen in www.kich.nl].

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:

Auteur en datum
Auteur: P.J. van der Wielen / Marloes Vrancken
Beschrijving gemaakt: 28-06-2003 / 10-06-2008

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
N.v.t.

Geomorfologische codering
B, Bebouwing

Bodemkundige codering
pZg23, Beekeerdgronden; lemig fijn zand