Object
Herlaer, Nieuw / Nieuw Herlaar

Locatie
Adres: Halder 2-4-6, 5271 VK
Halder
Gemeente St. Michielsgestel
Provincie Noord-Brabant

Kasteel Nieuw Herlaer ligt ten noorden van het dorpje Halder, aan de noord kant van de Dommel. Halder is onderdeel van de gemeente Sint Michielsgestel..

Typologie

Van het kasteel Nieuw Herlaer is alleen nog de oorspronkelijke achtzijdige traptoren (opgebouwd uit baksteen met hoekblokken van natuursteen) over. Omstreeks 1400 moet er al een kasteel op deze plek hebben gestaan. Het is onduidelijk wat de typologie is geweest van dit kasteel.

Etymologie
Het huis werd genoemd naar het geslacht Herlaer; het voorvoegsel 'nieuw' dient ter onderscheid van het nabij gelegen kasteel Oud-Herlaer [ Van der Wielen].

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 18-07-2011

Huidige functie:

Zoals in Kich: 'Kasteel Nieuw Herlaar. In het grote complex gestichts- en kloostergebouwen grotendeels uit de 19e eeuw dagtekenende, zijn opgenomen een 15e eeuwse achtkante traptoren, met natuurstenen hoekblokken, waterlijsten en kozijnen en ingesnoerde spits en daarom heen gebouwd een 18e eeuwse vleugel met leiden schilddak, gepleisterde lijstgevels, ramen met kleine roedenverdeling'. Het kasteel Nieuw Herlaer wordt momenteel gerenoveerd. Het kasteel is gekocht door een privé-eigenaar. Plan was om de omliggende gebouwen te slopen (behalve het zustergebouw) en om de ingang tot het kasteel naar een andere plek te verplaatsen. In de toekomst moeten er enkele ‘ kasteelwoningen’ voor senioren rond het kasteel worden gebouwd. Ook de oorspronkelijke meander van de Dommel (rond het kasteel) zal worden teruggebracht [Marloes].

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Het enige restant van het vroegere kasteel is de achtkantige traptoren met natuurstenen hoekblokken, waterlijsten, kozijnen en ingesnoerde spits. Restauratie is noodzakelijk [Van der Wielen]. Het kasteel Nieuw Herlaer wordt momenteel gerenoveerd. Het kasteel is gekocht door een privé-eigenaar. Plan was om de omliggende gebouwen te slopen (behalve het zustergebouw) en om de ingang tot het kasteel naar een andere plek te verplaatsen. In de toekomst moeten er enkele ‘ kasteelwoningen’ voor senioren rond het kasteel worden gebouwd. Ook de oorspronkelijke meander van de Dommel (rond het kasteel) zal worden teruggebracht [Marloes].

Oudste vermelding
Datum: 1418
Bron: Het oudste leenarchief van Oud-Herlaer, onder het hoofd 'Nyent Herlaer'.

'Item dit voirsz. Leen heeft ontfangen Floris van der Aa nae doode heer Willems zijns vaders...' [Van der Wielen]

Bezitsgeschiedenis
Het huis was een leen van Oud-Herlaer. Het geslacht van der Aa, oftewel het geslacht van Randerode geseyt van der Aa, in de persoon van Willem van Randerode geseyt van der Aa was de eerste bewoner van het kasteel. Deze werd opgevolgd door zijn zoon Floris van der Aa, die op zijn beurt weer opgevolgd werd door diens zoon Willem van der Aa Florynsz. In 1449 werd het kasteel aangekocht door Hendryck van der Aa Gerritsz., een achterneef van Willem. In 1470 werd het vruchtbruik genoten door Jan van Renesse; en van 1492 tot 1532 voor de helft door de familie van Baexem en voor de andere helft door Willem Hinckart. In 1532 ging de leen over aan de familie Proening van Deventer, die het huis een halve eeuw bewoonde. Gerard Proening van Deventer deed in 1579 in Den Bosch de Unie van Utrecht afkondigen, en de oproer die daarover ontstond deed hem naar Utrecht uitwijken. Jacob van Wale, kwartierschout van Oisterwijk, trachtte hiervan te profiteren, en beklaagde zijn nood bij de hertog van Parma, daar er van Staatszijde een prijs van Fl 4000,- op zijn hoofd gezet was, en hij zodoende bescherming zocht op een versterkt huis. Met toestemming van Parma betrok hij het leegstaande huis. Later kwam het huis echter weer terug bij de familie Proening van Deventer.Twee dochters van Gerard Proening van Deventer, Anna en Maria werden bij de dood van hun vader ieder voor de helft eigenaar van Nieuw-Herlaer. Maria huwde Engelbert van den Broeck, schout van Etten en Leur, en Anna huwde Warnard van Honselaer., die in 1601 het bevel kreeg over de koningsgezinde troepen die op Herlaer gelegerd waren.Maria van den Broeck bracht de helft van Nieuw-Herlaer via een huwelijk in bij de familie Pybes d'Adama, maar kreeg het aan de stok met haar neef Adolf van Honselaer, die de andere helft van Nieuw-Herlaer bezat. Bij diens dood kwam zijn helft toe aan zijn neef Lambert Millinck van Gerwen. Via de families Ruys, Tamminga, Schmeling, Van Bilderbeek enerzijds, en de families, d'Adama en Endevoets anderzijds komt het goed uiteindelijk in zijn geheel toe aan Genoveva Maria, gravin van Welderen. Zij trouwde met Sigismund David, baron van Bonstetten die het kasteel, op de toren na, in 1791 liet afbreken en het nieuwe huis liet optrekken.Thomas Cornelius van Rijckevorsel kocht Nieuw-Herlaer in 1798, en richtte het in als seminarie; en tussen 1840 en 1910 was het Instituut voor Doofstommen in het gebouw gevestigd. In 1912 werd het huis betrokken door de Zusters Benedictinessen uit Jouarre (F), die hier tot 1919 zouden blijven. Zij werden in 1919 opgevolgd door de Zusters van de Goddelijke Heiland uit Wenen, die er tot 1925 zouden blijven. In 1926 huurde de Nederlandse Provincie van de Sociëteit van de Afrikaanse Missiën uit Cadier en Keer het huis. In 1955 werd Nieuw-Herlaer aangekocht door het College van Regenten van de Godshuizen te Den Bosch, en werd het verbouwd tot observatiekliniek voor kinderpsychiatrie en neurologie.In 1992 werd het kasteel gekocht door dhr. van der Linden en mevr. Stalman die het huis wilden inrichten als kinderkasteel. [vd Wielen]

Historische betekenis
Het kasteel is altijd een veilige sterkte geweest, daar de aanwezigheid van de Dommel het de kasteelheer mogelijk maakte om binnen zeer korte tijd de kasteelgrachten en de omliggende beemden diep onder water te zetten. Zelfs toen de strijdwijze in de zeventiende eeuw sterk gewijzigd was, bleef het huis een veilig toevluchtsoord [Van der Wielen].

Bouwgeschiedenis
Het eerste (oudste) kasteel was gesitueerd achter de 15e-eeuwse toren. Later kwam het kasteel ervoor te liggen, aan de zuidkant waar een plein gelegen was, omringd door een muur met schietgaten. Aan die zuidkant stond in 1544 ook een versterkte poort met ophaalbrug. Het geheel was met grachten omgeven. Van de ligging aan de Dommel profiteerde men door middel van sluizen waarmee men de velden rond het kasteel onder water kon zetten (Van Oirschot, 1981: 60). In 1791 werd het kasteel, op de toren na, gesloopt en werd op dezelfde plek een nieuw kasteel gebouwd. Rond 1798 werd een seminarie in het kasteel gevestigd en tussen 1840 en 1910 deed het kasteel dienst als ‘ R.K. Instituut voor doofstommen’. In 1806 werd een kapel bij het kasteel gebouwd, dat in de jaren ‘ 70 is afgebroken. Rond 1929 vestigden de Weense zusters zich in het kasteel en werd het kasteel (deels?) als internaat ingericht. Vanaf 1955 deed het kasteel dienst als observatiekliniek voor kinderpsychologie en neurologie. Het kasteel is in de loop der jaren vaak van functie / eigenaar veranderd en heeft mede daardoor veel verbouwingen ondergaan. Vanaf de jaren ‘ 70 is het kasteel steeds verder in verval geraakt en zijn delen gesloopt [A-rubriek Van der Wielen, B-rubriek Marloes].

Afbeeldingen
- Nieuw-Herlaer gezien vanuit het zuiden, tekening, anoniem, 1683, Tilburg, KUB [Van der Wielen].- Nieuw-Herlaer tijdens de belegering van 's-Hertogenbosch, tekening, L. van Valkenburgh, 1629, 8,2x16,9, Tilburg, KUB S 62.6/1629 (1) [Van der Wielen].- Nieuw-Herlaer vanuit het zuidwesten, aquarel, J. Bouman, 26,7x21, Tilburg, KUB S 62.6/820.11 Herl.nieu (1) [Van der Wielen].- Kadastrale minuut, 1811-1832, Gemeente Sint Michielsgestel, Noord Brabant. Sectie F, blad 1, nr. 303 (http://watwaswaar.nl/#Xg-Km-7-ed-1v-1-3NdA-1PG4---4Om, geraadpleegd op 03-05-2011).- Google Earth foto, 2011, Locatie Nieuw Herlaer (Documentatiecentrum NKS, digitale documentatie).

Bronnen
N.v.t.

Literatuur
- Becx e.a., E., 1999, Kastelengids van Noord-Brabant, Utrecht, 115-118.- Boven, M.M.A. van, e.a., 1982, Kastelen in Brabant. Van burcht tot landhuis, uitgave Noordbrabants Museum, ’s Hertogenbosch, 152.- Brabers e.a., H., 1977, In het voetspoor van Andries Schoemaker: een tocht langs Brabantse kastelen in de 18e eeuw. Tentoonstellingsgids. Bibliotheek en Prentenkabinet van het Provinciaals Genootschap, 9.- Kolman, C., B. Olde Meierink e.a., Monumenten in Nederland. Noord-Brabant, Zeist, 294.- Oirschot, A. van, 1981, Middeleeuwse kastelen van Noord-Brabant, Rijswijk, 60-66.

Documentatie
N.v.t.

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: 33630
 ODB Beschrijving (www.kich.nl): 'Kasteel Nieuw Herlaar. In het grote complex gestichts- en kloostergebouwen grotendeels uit de 19e eeuw dagtekenende, zijn opgenomen een 15e eeuwse achtkante traptoren, met natuurstenen hoekblokken, waterlijsten en kozijnen en ingesnoerde spits en daarom heen gebouwd een 18e eeuwse vleugel met leiden schilddak, gepleisterde lijstgevels, ramen met kleine roedenverdeling'.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan:
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: P.J. van der Wielen / Marloes Vrancken
Beschrijving gemaakt: 18-03-2003 / 28-05-2008

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
2007 - Opgraving door BAAC

Geomorfologische codering
2R7, Beekdalbodem met meanderruggen en geulen

Bodemkundige codering
zEZ21-VII, Hoge zwarte enkeerdgronden; leemarm en zwak lemig fijn zand