Object
Bexhuis / De Spieker / 't Heufke / Hof van Nuth

Locatie
Adres: Heufkestraat / Dorpstraat
Brunssum
Gemeente Brunssum
Provincie Limburg

Het voormalige kasteelterrein is gelegen in het centrum van het huidige Brunssum binnen het gebied, dat thans wordt omsloten door de Heufkestraat, de Dorpstraat en de Ridder Bexstraat.

Typologie
 (Omgracht huis met bijgebouwen)
Voor zover bekend bestond het oorspronkelijke huis uit een omgrachte adellijke huis, dat een herenhuis met bijbehorende bijgebouwen omvatte.

Etymologie
Het voormalige huis stond bekend onder diverse namen. De naam "Hof van Nuth" is afgeleid van een van de eerste families, die het huis in eigendom hadden. De naam "Bexhuis" is afgeleid van een van de bekendste families, het adellijke geslacht Bex, die het huis hebben bewoond. De naam "Spieker" is gerelateerd aan de relatief kleine afmetingen van het kasteel, terwijl "t Heufke" samenhangt met de vormgeving, namelijk een complex bestaande uit rondom een binnenplaats gegroepeerde gebouwen.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: maart 2015

De oorspronkelijke omgrachting is gedempt en alle gebouwen zijn halverwege de twintigste eeuw gesloopt om plaats te maken voor woningbouw. Alleen het alliantiewapen van de families Bex en Bocholtz is bewaard gebleven en ingemetseld in een van de gebouwen aan de Heufkestraat in de directe omgeving van het voormalige kasteelterrein.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:  (Het voormalige kasteelterrein is thans in gebruik als onderdeel van een woonwijk.)
Grondgebruik:  (Woningbouw)

Van het huis zijn geen restanten meer over, behalve de wapensteen met het alliantiewapen Bex-Bocholtz. Deze wapensteen is opgenomen in het thans aanwezige flatgebouw dat vlakbij de locatie van het oorspronkelijke kasteelterrein in de twintigste eeuw is gebouwd.

Afmetingen
De aangegeven totale afmetingen (ca. 60x50m) betreffen het door een gracht omgeven kasteelterrein met daarbinnen het rondom een binnenplaats gegroepeerde complex gebouwen van hoofdgebouw met bijgebouwen zonder tussengracht. De afmetingen van het gebouwencomplex zelf bedroegen ca. 38x38m. Een en ander zoals aangegeven op de kadastrale minuutkaart gemeente Brunssum, 1811-1832, Limburg, sectie C, blad 01.

Oudste vermelding
Datum: 1387
Bron: leenregister van Valkenburg

Voor zover bekend is de eerste vermelding van het oorspronkelijke Bexhuis, die in het leenregister van Valkenburg uit 1387.

Bezitsgeschiedenis
De oudst bekende informatie omtrent het toenmalige "De hof van Nuth" betreft de vermelding in het leenregister van Valkenburg, dat in 1387 Reyner van Retersbeck genaamd van Nuth als voogd van zijn neefjes ermee werd beleend. Daar de familienaam Van Retersbeck reeds in de voorafgaande eeuw in deze omgeving voorkomt, is het goed mogelijk dat het goed reeds eerder in het bezit van deze familie was. In 1446 ging het goed via verkoop over naar de gebroeders Jan en Reinken Bex, afkomstig van het nabijgelegen Wijershof, en mogelijk naar hun zwager Reinken Brekelmans. Op dat ogenblik is het nabijgelegen landgoed "het Bexleen" reeds in het bezit van leden van de familie Bex. Na het overlijden van Jan en vervolgens van zijn zoon Reiner gingen zowel "De hof van Nuth" als "het Bexleen" via verkoop over naar de familie Vos. Via vererving bleef het goed vervolgens in het bezit van leden van deze familie tot 1537, toen deze verhuisden naar het nabijgelegen "'t Houten Kasteel" of Vossenleen en daarna "De hof van Nuth" verkochten aan Dries Bex. Vanaf die periode staat het goed meer bekend onder de naam het Bexhuis. Na het overlijden van Dries Bex in 1552 blijft het Bexhuis via vererving binnen de familie Bex tot 1643. In dat jaar werd het goed door Reiner Bex, de achterkleinzoon van Dries, verkocht aan diens neef Ulrich Bex, de zoon van Peter Bex en Margaretha van Bocholtz. Door deze Ulrich Bex werd in datzelfde jaar gestart met de herbouw/renovatie van het ouderlijke huis. Als gevolg van financiële problemen moest het goed in 1686 publiekelijk worden verkocht en ging het over naar Philip Willem, graaf van Hoensbroek-Geul en stadhouder van Spaans-Valkenburg. Tot zijn dood in 1703 mocht Ulrich Bex echter in het huis blijven wonen. Met zijn overlijden was in 1703 deze tak van de adellijke familie Bex in Brunssum uitgestorven. In de jaren daarna werd het huis door diverse pachters bewoond. Door de kleindochter van Philip Willem, Anna Philippa, getrouwd met graaf Frans van Hohenzollern-Heckingen, werd het goed in 1780 verkocht aan Jan Theodoor Delahaeije en Philip Edmond Cleuters. Halverwege de negentiende eeuw werd de familie Pelzer eigenaar van het goed. In 1918 werd het goed vervolgens door hun dochter verkocht aan de Bouwgrondmaatschappij Tijdig, die een deel van het grondgebied verkocht als bouwgrond voor de bouw van woningen. Het huis met omringende grond werd in 1924 verkocht aan de toenmalige pachter. Na verschillende keren te zijn doorverkocht, kwam het huis met bijbehorende grond uiteindelijk in 1952 in het bezit van de gemeente Brunssum, die het huis liet slopen en woningen op de grond liet bouwen.

Historische betekenis
Hoewel het huis lange tijd werd bewoond door leden van een vooraanstaand oud adellijk geslacht en er sprake was van een grootleen van Valkenburg, heeft het huis zelf geen rol van betekenis gespeeld.

Bouwgeschiedenis
Daar de oudst bekende belening van het toenmalige "De hof van Nuth" stamt uit 1387, mag ervan worden uitgegaan, dat het huis van voor die datum stamt. Over de vormgeving en afmetingen van dat huis zijn geen gegevens bekend. Mogelijk was de vormgeving ervan in hoofdlijnen vergelijkbaar met die van het latere huis uit de zeventiende eeuw, dat is aangegeven op de kadastrale minuutkaart gemeente Brunssum, 1811-1832, Limburg, sectie C, blad 01. Een en ander betekent, dat er waarschijnlijk sprake is geweest van een complex gebouwen, dat mogelijk rondom een binnenplaats was gegroepeerd en dat werd omgeven door een brede gracht. De gracht werd gevoed door de kleine beek die door het lintvormige dorp Brunssum stroomde. Of er tussen de gebouwen door een gracht aanwezig was en er dus sprake was van een hoofdburcht en voorburcht, is niet bekend. In 1643 werd door Ulrich Bex het hoofdgebouw herbouwd resp. gerenoveerd. Of het herenhuis op dezelfde locatie binnen de omgrachting werd gebouwd is niet bekend. Op grond van de kadastrale kaart uit begin negentiende eeuw kan worden afgeleid, dat het nieuwe herenhuis was gesitueerd aan de zuidoosthoek van het binnenterrein. Het betrof een rechthoekig gebouw van twee woonlagen, die werden afgedekt door een van pannen voorzien schilddak. De voorgevel van het herenhuis was voorzien van een middenrisaliet met in het aanwezige fronton een hardstenen wapensteen voorzien van het alliantiewapen van de families Bex en Bocholtz aangevuld met kwartierwapens van zichzelf en zijn echtgenote. Ten tijde van de sloop van het herenhuis in 1956 waren in een deel van de muur op de binnenplaats speklagen en de in rondboogjes bewerkte fries aanwezig. Hieruit mag worden afgeleid, dat deze verfraaiingen mogelijk in alle gevels van het herenhuis uit 1643 aanwezig kunnen zijn geweest. Bij de begin negentiende eeuw uitgevoerde grote renovatie van het herenhuis zijn deze elementen niet meer teruggebracht. De overige rondom het binnenterrein aanwezige gebouwen waren eenlaagse bedrijfsgebouwen, die werden afgedekt door van pannen voorziene schilddaken. Het complex was toegankelijk vanuit het zuiden via een poort naast het herenhuis. Het grootste gedeelte van de omgrachting is omstreeks 1918 gedempt, terwijl de gebouwen in 1952 werden gesloopt om plaatst te maken voor woningbouw. Van het herenhuis uit 1643 rest alleen nog het alliantiewapen van de families Bex en Bocholtz, dat in één van de huidige woongebouwen aan de Heufkestraat werd ingemetseld.

Afbeeldingen
- Google Earth, datum beeldmateriaal 2005, geraadpleegd maart 2015; - kadastrale minuutkaart gemeente Brunssum, 1811-1832, Limburg, sectie C, blad 01, geraadpleegd maart 2015; - Ferrariskaart 1777, nr. 209, Schinnen, http://www.kbr.be/collections/cart_plan/ferraris/ferraris_nl.html, geraadpleegd maart 2015; - De Tranchotkaart Gangelt, onderdeel van de Tranchotkaart van het gebied tussen Maas en Rijn, 1803-1820, http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/ref/collection/krt/id/5629, geraadpleegd maart 2015; - Diverse aanzichten gebouwen in twintigste eeuw, beeldbank.cultureelerfgoed.nl/alle-afbeeldingen/indeling/gallery?searchfield=Bexhuis, geraadpleegd maart 2015; - Speklagen en fries met rondboogjes in achtergevel herenhuis, Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 321;

Bronnen
- http://watwaswaar.nl/#e2-4a-9-1-1v-1-4060-J48---di, geraadpleegd april 2015; - http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php, geraadpleegd april 2015; - http://archis2.archis.nl/archisii/html/index.html, geraadpleegd april 2015; - http://www.limburg.nl/e_Loket/Atlas_Limburg/Thematische_viewers/Kunst_en_Cultuur/ geraadpleegd april 2015; - http://ruimtelijkeplannen.nl, geraadpleegd april 2015; - http://www.kbr.be/collections/cart_plan/ferraris/ferraris_nl.html, geraadpleegd april 2015; - http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/deepzoom/collection/krt/id/5629/show/5623, Tranchotkaarten, geraadpleegd april 2015; - http://www.rijckheyt.nl/sjablonen/rijckheyt/pagina.asp?subsite=100&pagina=334, geraadpleegd april 2015; - http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/alle-afbeeldingen/indeling/gallery?searchfield=Bexhuis, geraadpleegd april 2015;

Literatuur
- Broers, H.J.S.M., 1993, De oude heren van Brunssum, de families van Weerst, Clutt en Bex, Brunssum, 24-26; - Habets, J., 1884, Geschiedenis van het Leenhof en de leenen van Valkenburg, Roermond, 406- 411; - Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 320-321; - Moonen, W., 1952, Brunssum de eeuwen door, Brunssum; - Overvoorde, J.C., 1926, Voorlopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, deel VIII, de provincie Limburg, 's Gravenhage, 50-51; - Win, J.T.H. de, 1978, Kastelen van Limburg, Hoensbroek, 72;

Bescherming gebouw
Status:  (Geen restanten van het voormalige kasteel meer aanwezig.)

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N (Op het gebied van het voormalige kasteelterrein is van toepassing het door de gemeente Brunssum in 2009 vastgestelde bestemmingsplan "BVOwoongebied met als: - Besluit-vlak vrijwaringszone straalpad - Besluit-vlak wonen-1; - Besluit-vlak Waarde-Archologie 1 zeer hoog;)
Bestemming:  (Betreft nieuwe woningen op het terrein van het voormalig kasteelterrein)

Auteur en datum
Auteur: J.H.Wendrich
Beschrijving gemaakt: april 2015

Geomorfologische codering
15/14R3/13/12A2: Droog dal (+/- dekzand/loss)/ Afbraakwand;

Bodemkundige codering
[h BEBOUW: Bebouwing;