Middelaar

IN BEWERKING [?]

Object
Middelaar

Locatie
Adres: Huissestraat 5-7, 6587 AT
Middelaar
Gemeente Mook en Middelaar
Provincie Limburg

Het kasteelterrein van het voormalige Huys Middelaar is gelegen op een grondterp in de oostelijke uiterwaarde van de Maas ten zuiden van het gelijknamige dorp. De aangegeven coördinaten betreffen de ingeschatte hoekpunten van het door bastions en grachten omgeven kasteel ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog.

Typologie
(Oorspronkelijk gebouw)
(Na uitbreiding in 15e eeuw)
(Militaire vesting tijdens Tachtigjarige Oorlog)
De oorsprong van het in fasen gebouwde kasteel betreft een door een gracht omgeven vroeg 13e-eeuwse ronde woontoren gebouwd op een kunstmatige verhoging langs de aas. Door uitbreiding ontstond in de vijftiende eeuw een rechthoekige burcht. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werden bastions toegevoegd, waardoor een militaire vesting ontstond.

Etymologie
Het huis werd genoemd naar de plaats waarbij het gebouwd werd.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: januari 2012

Huidige functie:

In het huidige maaiveld rondom de boerderij zijn nog resten van een deel van de droge omgrachting zichtbaar en is de vormgeving van het noordoostelijke bastion zichtbaar.

Oudste vermelding
Datum: 1388
Bron: verpandingsacte van Middelaar aan Hendrik van Steenbergen

"'Vur wilke summe gelds vurscreven wij gesatt hebben ende setten mit desen brieve heren Arnt van Hoemen, ridder, nu ther tijt onsen gevangene ende onse huys ende borgh tot Midlair mit allen sijnen toebehoere in hant heren Heinrix, praests Oudemunster te Utrecht, onss lieven neven vurscreven, sijnre erven of helder dis briefs mit sijnen wille'. "

Als foli 109 is betreffende acte opgenomen in het overzicht van de acten betreffende Gelre en Zutphen bij Van Doorninck 1900, 243.

Bezitsgeschiedenis
In een acte uit 1246 betreffende graaf Dirk van Kleef, blijkt dat er in die tijd al sprake was van een heerlijkheid Middelaer. Omtrent het bestaan van een Huis Middelaar kan hieruit nog niets worden afgeleid. In leenbrief over Middelaar uit 1378 wordt Arnoud van Heumen als opvolger van ambtsman Otto van Driel genoemd. Om een aantal redenen mag worden aangenomen, dat er in die tijd al sprake moet zijn geweest van een Huis Middelaar. Zo was Middelaar de zetel van de ambtsman van de hertog van Gelre, was er ter plaatse een belangrijke tol voor het scheepvaartverkeer op de Maas en lag Middelaar in het grensgebied tussen Gelre, Kleef en Brabant met regelmatig oorlogshandelingen als gevolg. Voor zover bekend is het eerste schriftelijke bewijs voor het bestaan van een huis Middelaar een acte uit 1388, waarin er sprake is van een verpanding van huys en borg Middelaer door de hertog van Gelre aan zijn ambtsman Hendrik van Steenwijk. Op grond hiervan kan worden aangenomen, dat in ieder geval in de voorgaande periode bouwactiviteiten aan Huis Midderlaar moet hebben plaats gevonden. Na Hendrik van Steenwijk werd Middelaar bewoond door diverse benoemde ambtman van Middelaar, waaronder leden van de familie Schenk van Nydeggen. Om de hertog van Gelre aan de nodige financiële middelen te helpen werden In deze periode heerlijkheid, kasteel en tol regelmatig verpand. Door de locatie van het kasteel in het grensgebied werd het regelmatig betrokken bij diverse oorlogshandelingen tussen Gelre en Brabant en later met Bourgondië. Bij de Vrede van Venlo in 1543 kwamen heerlijkheid en Huis Middelaar in handen van Karel V en daarmee onder Spaans bewind. Vanaf dat ogenblik kwam er een Spaanse gouverneur en werd het bewind uitgevoerd vanuit Brussel. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd er in dit gebied regelmatig gevochten tussen Staatse en Spaanse troepen, waarbij Huis Middelaar veelal een militaire funktie had. In die periode moet Huis Middelaar zijn uitgegroeid tot een aanzienlijke versterking. Mogelijk is Huis Middelaar in 1632 tijdens de veldtocht van Frederik Hendrik langs de Maas door de Staatse troepen veroverd. In ieder geval heeft Huis Middelaar in 1641 bij het beleg van de nabij gelegen vesting 't Genneperhuis door Frederik Hendrik een belangrijke rol gespeeld. Bij de vrede van Munster in 1647 werden heerlijkheid en Huis Middelaar door de Spaanse koning als erfelijk leen overgedragen aan Frederik Hendrik en vervolgens in 1653 als volledig eigendom aan Stadhouder Willem III. In die periode werd het bezit door rentmeesters beheerd en door een drost bewoond. Bij de inval van Lodewijk XIV in 1672 werd Huis Middelaar tijdelijk bezet door Fransen troepen. In 1692 werden heerlijkheid en Huis Middelaar verkocht aan de keurvorst van Brandenburg om in 1713 na afloop van de Spaanse Successieoorlog definitief onderdeel te worden van het koninkrijk Pruissen. Tijdens de Franse Revolutie vielen Franse troepen in 1794 de Zuidelijke Nederlanden binnen en werd ook Middelaar bezet. Uit beschikbare tekeningen blijkt, dat Huis Middelaar toen al sterk in verval moet zijn geweest. Na de nederlaag van Napoleon in 1815 werd Middelaar middels het Congres van Wenen overgedragen aan het Koninkrijk Nederland. Kort na deze overdracht werd Middelaar verkocht aan de koopman Christiaan Hafmans, die op de restanten van het Huis een boerderij liet bouwen. Via het huwelijk van zijn dochter kwamen grond en boerderij in het bezit van de familie Berger, die in 1925 de boerderij lieten slopen en er een nieuwe boerderij lieten bouwen. Na de Tweede Wereldoorlog werd weer een nieuwe boerderij gebouwd, die door de huidige eigenaren de gebroeders Bus werd gepacht. In 1977 werd deze pacht omgezet in verkoop.

Historische betekenis
Het huis was een belangrijk strategisch burcht voor de graven en hertogen van Gelre als versterking in het grensgebied tussen Gelre, Kleef en Brabant en voor het beheersen van het vervoer op de Maas.

Bouwgeschiedenis
Op grond van beschikbare tekeningen en schilderijen kan worden opgemaakt, dat Huis Middelaar in de 14e en 15e eeuw bestond uit een omgracht complex gebouwen, die rondom een binnenplaats waren gegroepeerd. De toegang tot de binnenplaats was gelegen aan de noordzijde. Het oudste en belangrijkste bouwwerk betrof een forse ronde verdedigings toren van drie verdiepingen boven een kelderruimte aan de noordwestzijde van het complex. Verder zou volgens deze tekeningen aan de zuidwesthoek van het complex een woonvleugel aanwezig moeten zijn geweest. Niet duidelijk is evenwel of er sprake was van een rechthoekige woonvleugel met de langsgevel evenwijdig aan de Maas of van een L-vormig bouwwerk. Mogelijk dat de rechthoekige woonvleugel van latere datum is en ontstaan is na uitbreiding of herbouw. De oorspronkelijke gebouwen stammen uit de 14e eeuw met als meest waarschijnlijke bouwheer Arnoud van Heumen omstreeks 1378. Hoe de binnenplaats aan de zuidzijde en de oostzijde in die periode was afgesloten is niet bekend. In het begin van de 15e eeuw zijn ook aan de oostzijde gebouwen toegevoegd met aan de noordzijde en de zuidzijde ervan torenachtige bouwwerken van 2 á 3 verdiepingen en laagbouw er tussen in. Gezien de ligging van het kasteel in gebied met veel oorlogshandeling, mag ervan worden uitgegaan, dat de diverse gebouwen regelmatig zijn beschadigd en weer hersteld.Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd het kasteel verder tot een vesting versterkt en aangepast aan de nieuwste militaire ontwikkelingen. In de tweede helft van de 16e eeuw werd door de Spanjaarden buiten de bestaande omgrachting vier onderling met elkaar verbonden bastions op de hoekpunten aangebracht. Aan de landzijde werden vervolgens twee driehoekig overhoeks geplaatste bastions toegevoegd, terwijl er aan de rivierzijde sprake was van evenwijdig aan de Maas geplaatste rechthoekige bastions. Rondom de totale vesting werd vervolgens een extra omgrachting aangebracht. Hoewel de vesting bij de belegering in 1582 zwaar werd beschadigd, lukte het de Staatse troepen niet om de vesting in te nemen. De ontstane schade aan de vesting is in het begin van de 17e eeuw door de Spanjaarden hersteld. Na de verovering ervan in de 17e eeuw door de Staatse troepen is de vesting onderdeel geweest van de versterkingswerken ten behoeve van het beleg van 't Genneperhuis in 1641 door Frederik Hendrik. Hierbij werd Middelaar van extra geschut voorzien. Tijdens de inval van de Fransen in 1672 zou huis Middelaar zwaar zijn beschadigd. Op een tekening uit omstreeks 1675 zijn er geen zichtbare beschadigingen meer waarneembaar. De gevel van de woonvleugel langs de Maas is wel voorzien van moderne grote kruisvensters, waaruit kan worden geconcludeerd dat er sprake moet zijn geweest van grootschalige moderniseringswerkzaamheden. Op grond van een tekening van Jan de Beijer uit het midden van de 18e eeuw blijkt, dat omstreeks die tijd het Huis Middelaar al sterk in verval is geraakt, de omgrachting grotendeels is gedempt en de bastions boven maaiveld zijn geslecht. Na de verkoop van de resten van het Huis met bijbehorende grond omstreeks 1815 is de ruïne verder gesloopt en is op de funderingsresten een boerderij gebouwd. De thans aanwezige boerderij stamt uit 1953.