De Torentjes/ Beauvors / Spreeuwartstorentje;
IN BEWERKING [?]
algemeen | omschrijving | bezits- en bouwgeschiedenis | afbeeldingen, literatuur en documentatie | verdere informatie | terug naar de lijst
Object
De Torentjes/ Beauvors / Spreeuwartstorentje;
De Torentjes/ Beauvors / Spreeuwartstorentje;
Locatie
Adres: Lage Kanaaldijk 63, 6212 AJ/Ursulinenweg 1, 6212 NC
Maastricht;
Gemeente Maastricht;
Provincie Limburg
Het huis ligt ten zuiden van Maastricht, buiten de bebouwde kom ingesloten tussen de Ursulineweg en de Lage Kanaaldijk. De benaming Spreeuwartstorentje is afkomstig van de familie Spreeuwart, die in de 16e en 17e eeuw eigenaar van het kasteel was.
Adres: Lage Kanaaldijk 63, 6212 AJ/Ursulinenweg 1, 6212 NC
Maastricht;
Gemeente Maastricht;
Provincie Limburg
Het huis ligt ten zuiden van Maastricht, buiten de bebouwde kom ingesloten tussen de Ursulineweg en de Lage Kanaaldijk. De benaming Spreeuwartstorentje is afkomstig van de familie Spreeuwart, die in de 16e en 17e eeuw eigenaar van het kasteel was.
Typologie
Hoe het oorspronkelijk op deze locatie aanwezige huis er heeft uitgezien is niet bekend. Op grond van de in een gevelsteen aanwezige datering zouden delen van het huidige huis uit 1526 kunnen stammen. Omstreeks 1907 heeft een uitgebreide verbouwing en restauratie plaats gevonden.
Hoe het oorspronkelijk op deze locatie aanwezige huis er heeft uitgezien is niet bekend. Op grond van de in een gevelsteen aanwezige datering zouden delen van het huidige huis uit 1526 kunnen stammen. Omstreeks 1907 heeft een uitgebreide verbouwing en restauratie plaats gevonden.
Etymologie
De familie- en kasteelnamen Bevors of Beauvors zijn waarschijnlijk afgeleid van Beaufort, wat sterkte betekent. Verder zijn de overige namen, waaronder het huis ook bekend is, afgeleid van de diverse bewoners die het huis in de afgelopen periode hebben bewoond.
De familie- en kasteelnamen Bevors of Beauvors zijn waarschijnlijk afgeleid van Beaufort, wat sterkte betekent. Verder zijn de overige namen, waaronder het huis ook bekend is, afgeleid van de diverse bewoners die het huis in de afgelopen periode hebben bewoond.
Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: mei 2016
Huidige functie:
Het huidige gebouwencomplex is momenteel als woning en bedrijfsruimte in gebruik door André Rieu.
Laatst bijgewerkt: mei 2016
Huidige functie:
Het huidige gebouwencomplex is momenteel als woning en bedrijfsruimte in gebruik door André Rieu.
Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:
Na de bouw ervan in de zestiende eeuw is het huidige huis meerdere kern ingrijpend gerestaureerd. De meest ingrijpende restauratie en herbouw was die van 1907. Of er in dit huis delen van het oorspronkelijke huis zijn opgenomen is niet bekend. Momenteel wordt het huis door particulieren bewoond.
Zichtbaar:
Grondgebruik:
Na de bouw ervan in de zestiende eeuw is het huidige huis meerdere kern ingrijpend gerestaureerd. De meest ingrijpende restauratie en herbouw was die van 1907. Of er in dit huis delen van het oorspronkelijke huis zijn opgenomen is niet bekend. Momenteel wordt het huis door particulieren bewoond.
Afmetingen
Evenals het geval was bij het oorspronkelijke huis, is er ook bij het huidige huis geen sprake van een onderverdeling in hoofdburcht en voorburcht. De Torentjes was en is een complex van verschillende bouwvolumes.
Evenals het geval was bij het oorspronkelijke huis, is er ook bij het huidige huis geen sprake van een onderverdeling in hoofdburcht en voorburcht. De Torentjes was en is een complex van verschillende bouwvolumes.
Oudste vermelding
Datum: mogelijk 13e eeuw;
Bron:
Op grond van een vermelding uit 1294 van een huis onder de naam Bevort, gaat men ervan uit, dat er omstreeks die periode de familie De Bevort hier een al dan niet versterkt huis heeft gehad.
Datum: mogelijk 13e eeuw;
Bron:
Op grond van een vermelding uit 1294 van een huis onder de naam Bevort, gaat men ervan uit, dat er omstreeks die periode de familie De Bevort hier een al dan niet versterkt huis heeft gehad.
Bezitsgeschiedenis
Van het oudste op deze locatie aanwezige huis bestaat een vermelding uit 1294 onder de naam Bevort. Mogelijk dat het huis destijds in het bezit was van een lid van de, met name in de veertiende en vijftiende eeuw bekende, familie De Bevort(s). In de vijftiende eeuw is het toenmalige huis in het bezit geweest van de familie Birch. Dit kan worden opgemaakt uit een delingsakte uit 1438, waarin sprake is van "eynen wijngaerde met einen huys daerop staende". Middels deze delingsakte verdeelden Wilhem Birch en de met zijn overleden broer Jan getrouwde Aleijde het huis met de bijbehorende grond. In het volgende jaar schonk Wilhem zijn deel aan zijn schoonzuster Aleijde. Middels een koopakte uit 1525 kan worden afgeleid, dat de toenmalige eigenaar Arnold Creusen, lid van een Maastrichts patriciërsgeslacht, "huys ende hoeff te Bovorts" verkocht aan Nicolaes Beyssels. De nog aanwezige inscriptie "me point amicis artis Apollinae cultor Nicolaus Beyssels AO XVC XXVI" herinnert aan de aanwezigheid van deze kanunnik van het kapittel van Sint-Servaas te Maastricht. In 1541 kwam het huis in het bezit van Maria Teutelers, de concubine van Nicolaes Beyssels. Twee jaar later deed deze Maria afstand van het huis ten gunste van Reijnaart Spreeuwart, lid van een Maastrichts patriciërsgeslacht. Via vererving bleef het huis vervolgens bijna 150 jaar binnen de familie Spreeuwart. In 1684 werd het toenmalige huis "Spreeuwarts Thoorenthien" door de achterkleinzoon Theodore Renier overgedragen aan diens zwager Antoine Vaes. Via het huwelijk van diens kleindochter kwam het huis begin achttiende eeuw in het bezit van Jean Baptiste van der Vekenen. In 1750 vond een ruil plaats, waardoor het huis in het bezit kwam van Jacobus de Meé, wiens weduwe het vervolgens in 1795 verkocht aan Martinus Claessens. In de negentiende eeuw ging het toenmalige huis via verkoop achtereenvolgens over naar verschillende nieuwe eigenaren tot het dan inmiddels sterk vervallen huis in 1907 werd aangekocht door brouwer Nicolaas Gilissen. Na het overlijden van Gilissen werd het inmiddels ingrijpend verbouwde huis publiekelijk geveild. Momenteel wordt het huis bewoond door André Rieu.
Van het oudste op deze locatie aanwezige huis bestaat een vermelding uit 1294 onder de naam Bevort. Mogelijk dat het huis destijds in het bezit was van een lid van de, met name in de veertiende en vijftiende eeuw bekende, familie De Bevort(s). In de vijftiende eeuw is het toenmalige huis in het bezit geweest van de familie Birch. Dit kan worden opgemaakt uit een delingsakte uit 1438, waarin sprake is van "eynen wijngaerde met einen huys daerop staende". Middels deze delingsakte verdeelden Wilhem Birch en de met zijn overleden broer Jan getrouwde Aleijde het huis met de bijbehorende grond. In het volgende jaar schonk Wilhem zijn deel aan zijn schoonzuster Aleijde. Middels een koopakte uit 1525 kan worden afgeleid, dat de toenmalige eigenaar Arnold Creusen, lid van een Maastrichts patriciërsgeslacht, "huys ende hoeff te Bovorts" verkocht aan Nicolaes Beyssels. De nog aanwezige inscriptie "me point amicis artis Apollinae cultor Nicolaus Beyssels AO XVC XXVI" herinnert aan de aanwezigheid van deze kanunnik van het kapittel van Sint-Servaas te Maastricht. In 1541 kwam het huis in het bezit van Maria Teutelers, de concubine van Nicolaes Beyssels. Twee jaar later deed deze Maria afstand van het huis ten gunste van Reijnaart Spreeuwart, lid van een Maastrichts patriciërsgeslacht. Via vererving bleef het huis vervolgens bijna 150 jaar binnen de familie Spreeuwart. In 1684 werd het toenmalige huis "Spreeuwarts Thoorenthien" door de achterkleinzoon Theodore Renier overgedragen aan diens zwager Antoine Vaes. Via het huwelijk van diens kleindochter kwam het huis begin achttiende eeuw in het bezit van Jean Baptiste van der Vekenen. In 1750 vond een ruil plaats, waardoor het huis in het bezit kwam van Jacobus de Meé, wiens weduwe het vervolgens in 1795 verkocht aan Martinus Claessens. In de negentiende eeuw ging het toenmalige huis via verkoop achtereenvolgens over naar verschillende nieuwe eigenaren tot het dan inmiddels sterk vervallen huis in 1907 werd aangekocht door brouwer Nicolaas Gilissen. Na het overlijden van Gilissen werd het inmiddels ingrijpend verbouwde huis publiekelijk geveild. Momenteel wordt het huis bewoond door André Rieu.
Historische betekenis
Hoewel het huis diverse malen door oorlogshandelingen zwaar is beschadigd, vanwege de ligging ervan te opzicht van de vesting Maastricht, is de betekenis ervan gering geweest.
Hoewel het huis diverse malen door oorlogshandelingen zwaar is beschadigd, vanwege de ligging ervan te opzicht van de vesting Maastricht, is de betekenis ervan gering geweest.
Bouwgeschiedenis
Het huidige complex gebouwen staat op de plaats van een mogelijk in de dertiende eeuw gebouwd huis. Hoe dat huis er moet hebben uitgezien, is niet bekend. Ook zijn er geen gegevens beschikbaar, waaruit zou kunnen worden afgeleid of er toen sprake was van een representatief, mogelijk versterkt huis. Op grond van de in de zijmuur aanwezige gevelsteen met het jaartal 1526, twee gekruiste leliestaven en opschrift zou kunnen worden opgemaakt, dat er in die periode een aanzienlijke verbouwing moet hebben plaats gevonden. Uit de omschrijving van het huis bij de overdracht ervan door Theodore Renier aan Antoine Vaes in 1684, kan worden opgemaakt dat het huis toen in vervallen toestand moet hebben verkeerd. Of het huis daarna weer is gerestaureerd en in welke mate is niet bekend. In ieder geval heeft het eind achttiende eeuw tijdens het beleg van Maastricht door de Fransen weer veel te lijden gehad. Wat er in de periode daarna tot ca. 1907 met het huis is gebeurt is niet bekend. Uit de kadastrale kaarten uit de negentiende eeuw kan worden opgemaakt, dat er toen sprake moet zijn geweest van een langwerpig noord-zuidgericht gebouwencomplex. Na het huis in 1907 te hebben gekocht, heeft Nicolas Gilissen ingrijpende herstel- en verbouwingswerkzaamheden laten uitvoeren, hetgeen kan worden afgeleid uit een vergelijking van de huidige situatie met een kaart van Rijkswaterstaat uit 1846. In die periode is er in het huis een museum in gevestigd geweest.
Het huidige complex gebouwen staat op de plaats van een mogelijk in de dertiende eeuw gebouwd huis. Hoe dat huis er moet hebben uitgezien, is niet bekend. Ook zijn er geen gegevens beschikbaar, waaruit zou kunnen worden afgeleid of er toen sprake was van een representatief, mogelijk versterkt huis. Op grond van de in de zijmuur aanwezige gevelsteen met het jaartal 1526, twee gekruiste leliestaven en opschrift zou kunnen worden opgemaakt, dat er in die periode een aanzienlijke verbouwing moet hebben plaats gevonden. Uit de omschrijving van het huis bij de overdracht ervan door Theodore Renier aan Antoine Vaes in 1684, kan worden opgemaakt dat het huis toen in vervallen toestand moet hebben verkeerd. Of het huis daarna weer is gerestaureerd en in welke mate is niet bekend. In ieder geval heeft het eind achttiende eeuw tijdens het beleg van Maastricht door de Fransen weer veel te lijden gehad. Wat er in de periode daarna tot ca. 1907 met het huis is gebeurt is niet bekend. Uit de kadastrale kaarten uit de negentiende eeuw kan worden opgemaakt, dat er toen sprake moet zijn geweest van een langwerpig noord-zuidgericht gebouwencomplex. Na het huis in 1907 te hebben gekocht, heeft Nicolas Gilissen ingrijpende herstel- en verbouwingswerkzaamheden laten uitvoeren, hetgeen kan worden afgeleid uit een vergelijking van de huidige situatie met een kaart van Rijkswaterstaat uit 1846. In die periode is er in het huis een museum in gevestigd geweest.
Afbeeldingen
- Google Earth, datum beeldmateriaal 2012, geraadpleegd mei 2016; - kadastrale minuutkaart gemeente Oud Vroenhoven, 1811-1832, Limburg, sectie K, blad 01, geraadpleegd december 2015; - De Tranchotkaart 83 Maastricht- 84 Margraten, onderdeel van de Tranchotkaart van het gebied tussen Maas en Rijn, 1803-1820, http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/ref/collection/krt/id/5629, geraadpleegd mei 2016; - Ferrariskaart 1777, nr. 189, Maastricht, http://www.kbr.be/collections/cart_plan/ferraris/ferraris_nl.html, geraadpleegd mei 2016; - Foto huidige gebouwencomplex De Torentjes vanuit het westen, Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 375; - Foto huidige gebouwencomplex De Torentjes vanuit het oosten, Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 376; - Tekening huidige gebouwencomplex De Torentjes vanuit het oosten, http://www.breurhenket.com/torentjes.htm; - Detail kaart van Rijkswaterstaat uit 1846 met vormgeving gebouwencomplex De Torentjes, http://www.breurhenket.com/torentjes.htm;
- Google Earth, datum beeldmateriaal 2012, geraadpleegd mei 2016; - kadastrale minuutkaart gemeente Oud Vroenhoven, 1811-1832, Limburg, sectie K, blad 01, geraadpleegd december 2015; - De Tranchotkaart 83 Maastricht- 84 Margraten, onderdeel van de Tranchotkaart van het gebied tussen Maas en Rijn, 1803-1820, http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/ref/collection/krt/id/5629, geraadpleegd mei 2016; - Ferrariskaart 1777, nr. 189, Maastricht, http://www.kbr.be/collections/cart_plan/ferraris/ferraris_nl.html, geraadpleegd mei 2016; - Foto huidige gebouwencomplex De Torentjes vanuit het westen, Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 375; - Foto huidige gebouwencomplex De Torentjes vanuit het oosten, Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 376; - Tekening huidige gebouwencomplex De Torentjes vanuit het oosten, http://www.breurhenket.com/torentjes.htm; - Detail kaart van Rijkswaterstaat uit 1846 met vormgeving gebouwencomplex De Torentjes, http://www.breurhenket.com/torentjes.htm;
Bronnen
- http://watwaswaar.nl/#ay-1U-8-1-1v-1-3hvk-6gy---3MZ, geraadpleegd december 2015; - http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php, geraadpleegd mei 2016; -http://archeologieinnederland.nl/bronnen-en-kaarten/amk-en-ikaw, geraadpleegd mei 2016; - http://www.limburg.nl/e_Loket/Atlas_Limburg/Thematische_viewers/Kunst_en_Cultuur/ geraadpleegd mei 2016; - http://ruimtelijkeplannen.nl, geraadpleegd mei 2016; - http://www.kbr.be/collections/cart_plan/ferraris/ferraris_nl.html, geraadpleegd december 2015; - http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/deepzoom/collection/krt/id/5629/show/5623, Tranchotkaarten, geraadpleegd december 2015; - http://www.mestreechtersteerke.nl/pag-huize0torentjes.htm, geraadpleegd mei 2016; - http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/ - http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/alle-afbeeldingen/?mode=gallery&view=horizontal&q=De%20%20Torentjes&rows=1&page=1, mei 2016; - http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/alle-afbeeldingen/?mode=gallery&view=horizontal&q=Maastricht&page=1&fq%5B%5D=search_s_head_collection:%22Kadastrale%20kaarten%201811-1832%22, geraadpleegd mei 2016; - http://www.breurhenket.com/torentjes.htm, geraadpleegd mei 2016;
- http://watwaswaar.nl/#ay-1U-8-1-1v-1-3hvk-6gy---3MZ, geraadpleegd december 2015; - http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php, geraadpleegd mei 2016; -http://archeologieinnederland.nl/bronnen-en-kaarten/amk-en-ikaw, geraadpleegd mei 2016; - http://www.limburg.nl/e_Loket/Atlas_Limburg/Thematische_viewers/Kunst_en_Cultuur/ geraadpleegd mei 2016; - http://ruimtelijkeplannen.nl, geraadpleegd mei 2016; - http://www.kbr.be/collections/cart_plan/ferraris/ferraris_nl.html, geraadpleegd december 2015; - http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/deepzoom/collection/krt/id/5629/show/5623, Tranchotkaarten, geraadpleegd december 2015; - http://www.mestreechtersteerke.nl/pag-huize0torentjes.htm, geraadpleegd mei 2016; - http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/ - http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/alle-afbeeldingen/?mode=gallery&view=horizontal&q=De%20%20Torentjes&rows=1&page=1, mei 2016; - http://beeldbank.cultureelerfgoed.nl/alle-afbeeldingen/?mode=gallery&view=horizontal&q=Maastricht&page=1&fq%5B%5D=search_s_head_collection:%22Kadastrale%20kaarten%201811-1832%22, geraadpleegd mei 2016; - http://www.breurhenket.com/torentjes.htm, geraadpleegd mei 2016;
Literatuur
- Franquinet, G.D., 1882, De Biseltoren te St. Pieter bij Maastricht, De Maassgouw nr. 4 (1882), 640; - Frederiks, J.W. en Velde, P.J. van de, 1953, De monumenten van Geschiedenis en Kunst in de provincie Limburg, eerste stuk: de monumenten in de gemeemte Maastricht, vijfde aflevering, 's Gravenhage, 767; - Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 374-377; - Philippens, J., 1927, De Torentjes te St. Pieter, De Maasgouw nr. 47, 51-54 en 70; - Win, J.T.H. de, 1978, Kastelen in Limburg, Hoensbroek,91;
- Franquinet, G.D., 1882, De Biseltoren te St. Pieter bij Maastricht, De Maassgouw nr. 4 (1882), 640; - Frederiks, J.W. en Velde, P.J. van de, 1953, De monumenten van Geschiedenis en Kunst in de provincie Limburg, eerste stuk: de monumenten in de gemeemte Maastricht, vijfde aflevering, 's Gravenhage, 767; - Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 374-377; - Philippens, J., 1927, De Torentjes te St. Pieter, De Maasgouw nr. 47, 51-54 en 70; - Win, J.T.H. de, 1978, Kastelen in Limburg, Hoensbroek,91;
Documentatie
Coördinaten
Coordinaten: 50°49'53.77''N, 5°41'39.00''O
Kaartblad: , x: 176,61, y: 315,80, precisie 2
Coordinaten: 50°49'53.77''N, 5°41'39.00''O
Kaartblad: , x: 176,61, y: 315,80, precisie 2
Bescherming gebouw
Status:
Monumentnummer: 27963
OMSCHRIJVING UIT RCE: Huis de Torentjes. Laatgotisch complex van mergel uit 1526, oorspronkelijk genaamd Beauvors. Hoofdgebouw met vierkant torentje. Pand uit de 16e eeuw, opgetrokken uit mergelsteen en baksteen op rechthoekige plattegrond. Zadeldak tussen trapgevels aan de korte zijden. Sierankers uit de bouwtijd. (Dit betreft het pand Ursulinenweg 1.)
Status:
Monumentnummer: 27963
OMSCHRIJVING UIT RCE: Huis de Torentjes. Laatgotisch complex van mergel uit 1526, oorspronkelijk genaamd Beauvors. Hoofdgebouw met vierkant torentje. Pand uit de 16e eeuw, opgetrokken uit mergelsteen en baksteen op rechthoekige plattegrond. Zadeldak tussen trapgevels aan de korte zijden. Sierankers uit de bouwtijd. (Dit betreft het pand Ursulinenweg 1.)
Bescherming terrein
Status:
Status:
Bestemming
Bestemmingsplan: J (Op het kasteelterrein is van toepassing het door de gemeenteraad van Maastricht in februari 2013 vastgestelde bestemmingsplan "Buitengebied-Sint Pietersberg, Jekerdal, Cannerberg", met als enkelbestemming waarde wonen, tuinen, en als dubbelbestemming waarde- archeologie.)
Bestemming: (enkelbestemming)
Bestemming: (dubbelbestemming waarde-archeologie)
Bestemmingsplan: J (Op het kasteelterrein is van toepassing het door de gemeenteraad van Maastricht in februari 2013 vastgestelde bestemmingsplan "Buitengebied-Sint Pietersberg, Jekerdal, Cannerberg", met als enkelbestemming waarde wonen, tuinen, en als dubbelbestemming waarde- archeologie.)
Bestemming: (enkelbestemming)
Bestemming: (dubbelbestemming waarde-archeologie)
Auteur en datum
Auteur: J.H.Wendrich
Beschrijving gemaakt: mei 2016
Auteur: J.H.Wendrich
Beschrijving gemaakt: mei 2016
Bouwhistorisch onderzoek RCE
Archeologisch onderzoek RCE
Overig onderzoek
Geomorfologische codering
Bodemkundige codering
Basisregistratie - er zijn in ieder geval gegevens over naam en locatie van het object, en verwijzingen naar de beschikbare afbeeldingen, literatuur, documentatie en bronnen. Aan de hand van deze informatie kan eenieder die geïnteresseerd is zich gaan verdiepen in het desbetreffende kasteel. Het is de bedoeling dat deze basisregistratie-beschrijvingen in de toekomst tot volwaardige beschrijvingen worden uitgebreid.
In bewerking - de beschrijvingen zijn veelal voorzien van meer uitgebreide informatie over de geschiedenis en bouwgeschiedenis van het kasteel. Deze beschrijvingen zijn echter nog niet door de wetenschappelijke redactie van het Kastelenlexicon gezien, of moeten nog bijgewerkt worden naar aanleiding van redactie-opmerkingen.
Volledig - deze beschrijvingen zijn door de redactie gezien en goedgekeurd.
In bewerking - de beschrijvingen zijn veelal voorzien van meer uitgebreide informatie over de geschiedenis en bouwgeschiedenis van het kasteel. Deze beschrijvingen zijn echter nog niet door de wetenschappelijke redactie van het Kastelenlexicon gezien, of moeten nog bijgewerkt worden naar aanleiding van redactie-opmerkingen.
Volledig - deze beschrijvingen zijn door de redactie gezien en goedgekeurd.