Object
Elsloo

Locatie
Adres: Maasberg 1, 6181 GV
Elsloo
Gemeente Stein
Provincie Limburg

De overblijfselen van het halverwege de zeventiende eeuw door het water verzwolgen oorspronkelijke kasteel liggen in de huidige bedding van de Maas ten zuidwesten van het oude centrum van Elsloo en zijn alleen bij zeer lage waterstand zichtbaar. Het huidige huis Elsloo, dat als rijksmonument nr. 527393 is geregistreerd, is een historische buitenplaats, die is gelegen in Elsloo op circa 300m afstand van het oorspronkelijke kasteel aan de weg langs het Julianakanaal. Het is in de negentiende eeuw gerealiseerd in de oorspronkelijke bijgebouwen van het in de zeventiende eeuw gebouwde herenhuis, nadat het hoofdgebouw hiervan was afgebrand.

Typologie
 (Gezien de ligging en de voorgeving van de in de Maas aanwezige overblijfselen van het oorspronkelijke kasteel)
 (Betreft het huis uit de zeventiende eeuw op de locatie van het huidige huis Elsloo langs het Julianakanaal)
 (Betreft het huidige in de negentiende eeuw gebouwde herenhuis )
Het in de bedding van de Maas gelegen oorspronkelijke kasteel moet een sterke vesting zijn geweest. Het daarna in de bijgebouwen gerealiseerde huis was een adellijke woning. Het na afbranden hiervan gerealiseerde huidige huis is een herenhuis.

Etymologie
Het huis werd genoemd naar de plaats waarbij het gebouwd werd.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: juli 2014

In het huidige Herenhuis, bestaande uit het oorspronkelijk rechthoekige dienstgebouw uit de zeventiende eeuw van twee verdiepingen met aan de zuidzijde ervan een uit 1838 stammende ronde toren is het hotel-restaurant ondergebracht. Aan de noordzijde van het rechthoekige gebouw bevind zich een inpandige bovenslagwatermolen, die nog steeds wordt gebruikt voor het malen van graan. Achter het huidige Herenhuis is een botanische tuin aanwezig.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:  (Funderingsresten in de bedding van de Maas)
Zichtbaar:  (Muurresten van kasteel uit zentiende eeuw in huidige herenhuis)
Zichtbaar:  (Herenhuis uit negentiende in oorspronkelijke bijgebouwen van Herenhuis uit zeventiende eeuw.)
Grondgebruik:  (Bedding van de Maas bij Elsloo)

De restanten van het oorspronkelijke kasteel liggen in de bedding van de Maas bij Elsloo. Alleen bij hele lage waterstand zijn deze zichtbaar.

Afmetingen
Uit de in de bedding van de Maas nog aanwezige restanten van het oorspronkelijke kasteel Elsloo kan noch de vormgeving noch de afmetingen ervan worden afgeleid. Dit geldt eveneens voor de vormgeving en de afmetingen van het circa 300m zuidelijker gelegen kasteel Elsloo uit de zeventiende eeuw, waarvan het oorspronkelijke hoofdgebouw in de negentiende eeuw is afgebrand.

Oudste vermelding
Datum: 1329
Bron:

Hoewel er in de elfde eeuw al sprake is geweest van leden van het geslacht Elsloo, is er voor zover bekend pas in 1329 voor het eerst sprake van een versterkt huis of kasteel Elsloo.

Bezitsgeschiedenis
De oudst bekende naam van een lid van de heersen adel in dit gebied, de heren van Elsloo, is die van Arnold van Elsloo, die begin elfde eeuw als getuige in diverse akten wordt genoemd. De oudst bekende vermelding van een kasteel betreft die uit 1329 als bij een erfdeling kasteel Elsloo en een deel van de heerlijkheid naar Arnold Elsloo gaan en het andere deel van de heerlijkheid naar zijn broer Herman, wat heeft geleid tot de heerlijkheid Stein. Via het huwelijk van Margaretha, de oudste dochter van de laatste mannelijke telg Arnold IV van Elsloo met Osto van Born, de oudste zoon van de Goswin, heer van Born, ging Elsloo eind dertiende eeuw over naar de familie Van Born. Hun gelijknamige zoon Goswin ging zich vervolgens heer van Elsloo noemen. Na het kinderloos overlijden van de kleinzoon van Goswin ging Elsloo in 1374 via diens halfbroer Conrad I van Schoonvorst over naar de familie Van Schoonvorst. Via vererving blijft Elsloo tot 1457 binnen de familie Van Schoonvorst. Door het huwelijk van kleindochter Maria met Jan I van Gavere(n) in 1457 kwam Elsloo vervolgens in bezit van de familie Van Gavere(n), om via vererving tot 1598 binnen deze familie te blijven. In 1598 vermaakte kanunnik Conrad IV zijn bezittingen naar Jean Charles van Gavere(n) graaf van Frésin, lid van een andere tak van de familie Van Gravere(n). Diens kleindochter Olympia Theresia Margaretha Hippolitha van Gravere(n) trouwde omstreeks 1640 met graaf Nicolaas van Arberg en Valengin, waardoor Elsloo overging naar de familie D’Arberg de Valegin. Als gevolg van de zich verplaatsende loop van de Maas was het oorspronkelijke kasteel inmiddels verzwolgen door het water. In verband hiermee lieten Olympia Theresia Margaretha Hippolitha van Gravere(n) en haar man Nicolaas van Arberg en Valengin de voormalige brouwerij van het oorspronkelijke kasteel, op circa 300m ten zuiden ervan, verbouwen tot een herenhuis. Via vererving bleef het "nieuwe kasteel Elsloo" tot 1814 in het bezit van de familie D’Arberg de Valegin. Met het overlijden van Charles Philippe Alexandergraaf van Arberg en Valentin stierf het geslacht uit en werd Elsloo door zijn erfgenamen verkocht aan graaf Charles Emile de Geloes. Door diens erfgenamen werd het landgoed in 1889 verkocht aan H.L. Jurgens de bekende margarinefabrikant. Om opsplitsing ervan te voorkomen, werd het landgoed na diens overlijden ondergebracht in de "NV Theodora tot exploitatie van het landgoed te Elsloo". In 1959 werd het landgoed voor een symbolisch bedrag overgedragen aan de gemeente Elsloo. Vanaf 1985 zijn de gebouwen en het omlggende park hersteld en heeft het huis een horecafunctie gekregen. Vanaf 1990 is het hotel-restaurant in eigendom van de familie Meijers.

Historische betekenis
Het oorspronkelijk kasteel Elsloo, waarvan de restanten liggen in de bedding van de Maas, was de zetel van de heren van Elsloo, die in hun tijd behoorden tot het gevolg van belangrijke kerkelijke en wereldlijke machthebbers. Hoewel er in eerste instantie sprake is geweest van een vrije heerlijkheid, is Elsloo in de loop van de dertiende eeuw een leengoed van de graven van Gulik geworden.

Bouwgeschiedenis
Wanneer het oorspronkelijke kasteel werd gebouwd en hoe het er destijds heeft uitgezien is niet bekend. De oudst bekende informatie omtrent het kasteel is een melding uit 1329 van Osto II van Elsloo, dat hij de voorburcht van "unser burch zo Elslo" in leen had van de graven van Gulik. Aangenomen wordt, dat het kasteel van oudere datum moet zijn. Op grond van betreffende melding kan worden afgeleid, dat het toenmalige kasteel in ieder geval moet hebben bestaan uit een hoofdburcht met een voorburcht. Op grond van de ligging van het kasteel en de vormgeving van het terrein ter plaatse neemt men aan, dat er sprake moet zijn geweest van een zogenaamde "Abschittmotte". Bij de zeer lage waterstand van de Maas in 2003 zijn de nog aanwezige funderingsresten onderzocht van wat waarschijnlijk de hoofdburcht moet zijn geweest. Hieruit heeft men kunnen afleiden, dat er sprake moet zijn geweest van een complex van aanzienlijke omvang, waarvan het oudste gedeelte waarschijnlijk is gebouwd in de tweede helft van de elfde of in de twaalfde eeuw. In een kroniek wordt gesproken van een complex met meerdere torens, poorten, grachten en voorgebouwen "mit allen vestingen die dazu gemacht, gebaut oder befestigt sein". Mogelijk, dat er in eerste opzet sprake is geweest van een grote rechthoekige woontoren, die in de loop der tijd verder werd uitgebreid tot een rechthoekig kasteel. De voorburcht moet aan de oostzijde ervan hebben gelegen. Op grond van de plaatselijk toegepaste bakstenen kan worden afgeleid, dat het kasteel tot in de zestiende eeuw in gebruik is geweest. Door Gelderse soldaten zou het kasteel in 1505 in brand zijn gestoken. De schade zou evenwel zijn meegevallen, want het is daarna weer gerestaureerd. In 1576 is het kasteel door Spaanse soldaten in brand gestoken. Dit keer was de schade zodanig, dat geen restauratie meer heeft plaats gevonden. In de eerste helft van de zeventiende eeuw zijn de restanten van het kasteel met een deel van de bijgebouwen door het water van de zich in noordoostelijke richting verplaatsende Maas verzwolgen. Door Olympia Theresia Margaretha Hippolitha van Gravere(n) en haar man Nicolaas van Arberg en Valengin werd in de eerste helft van de zeventiende eeuw de voormalige brouwerij van het oorspronkelijke kasteel, gelegen op circa 300m ten zuiden ervan, verbouwd tot een herenhuis, het nieuwe kasteel van Elsloo. Volgens de Tranchotkaart bestond dat nieuwe kasteel uit een complex gebouwen gelegen rondom een vierkant binnenplein. Het aan de zuidzijde van het plein gelegen herenhuis brandde in 1835 af en na restauratie ervan brandde het in 1887 nogmaals af. Het is daarna niet meer herbouwd. Het huidige huis Elsloo bestaat uit het oorspronkelijke dienstgebouw gelegen aan de oostzijde van het plein met aan de noordzijde een inpandige bovenslagmolen en aan de zuidzijde een uit 1838 stammende ronde toren versierd met speklagen, gotische vensters en een uitgebouwde erker.

Afbeeldingen
- Google Earth, datum beeldmateriaal 2005, geraadpleegd juli 2014; - kadastrale minuutkaart gemeente Elsloo, 1811-1832, Limburg, sectie C, blad 02, geraadpleegd juli 2014; - Tekening uit 1838 van Herenhuis Elsloo, Win, J.T.H. de, 1978, Kastelen van Limburg, Hoensbroek, 35;

Bronnen
- http://watwaswaar.nl/#bg-48-6-1-1v-1-3mym-J72---4CI, geraadpleegd juli 2014; - http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php, geraadpleegd juli 2014; - http://archis2.archis.nl/archisii/html/index.html, geraadpleegd juli 2014; - http://www.limburg.nl/e_Loket/Atlas_Limburg/Thematische_viewers/Kunst_en_Cultuur/ geraadpleegd jul 2014; - http://www.elsloo.info/historie/ de heren van elsloo, geraadpleegd juli 2014; - http://ruimtelijkeplannen.nl, geraadpleegd juli 2014.

Literatuur
- Hupperetz,W., Olde Meierink,B. en Rommes,R. (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 291-293; - Ketelaar, F.C.J., 1962, de Heren van Elsloo, Fibula, 3e jaargang; - Overvoorde, J.C., 1926, Voorlopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, deel VIII, de provincie Limburg, 's Gravenhage, 75; - Stenvert, R., Kolman, C., Ginkel-Meester, S. van, Broekhoven, S., Stades-Vischer, E., 2003, Monumenten in Nederland, Limburg, Zeist, 108; - Vemer, J.C.,1967, Kastelen in het land van Midden- en Noord-Limburg, Maastricht, 19; - Win, J.T.H. de, 1978, Kastelen van Limburg, Hoensbroek, 35,74;

Coördinaten
Coordinaten: 50°57'1.00''N,  5°45'28.16''O
Kaartblad: 60C , x: 181,01, y: 329,04, precisie 2

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: 34868
 BESCHRIJVING UIT RCE: Overblijfselen van het vroegere kasteel Elsloo, gelegen in de rivier de Maas, zijn bij zeer lage waterstand zichtbaar.

Monumentnummer: 527393
 OMSCHRIJVING UIT RCE: HISTORISCHE BUITENPLAATS KASTEEL ELSLOO. Reeds in de 12de eeuw werd Elsloo vermeld, in de jaren tussen 1613 en 1649 viel het kasteel Elsloo ten prooi aan de Maas als gevolg van overstroming: het lag ten westen van het samenstelsel van 19de-eeuwse economiegebouwen die nu met kasteel Elsloo worden aangeduid. Bij zeer lage waterstand zijn sporen van het oude kasteel midden in de Maas, ten noorden van het huidige dorp, zichtbaar. De historische buitenplaats kasteel Elsloo is een op hoofdlijnen en deels in detail gaaf bewaarde historische buitenplaats gelegen aan de zuidzijde van het dorp Elsloo, aan het kanaal van Maastricht naar Maasbracht (Julianakanaal) in fraaie landschappelijke omgeving. De oude kern van Elsloo is beschermd dorpsgezicht. De historische buitenplaats kasteel Elsloo omvat zeven onderdelen: 1. het hoofdgebouw, kasteel Elsloo, bestaande uit economiegebouwen (1817-1833) en neo-gotische toren (1838) (527394); 2. historische tuin- en parkaanleg (527395); 3. vrijstaande natuurstenen hekpijler bij de ingang (527396);, 4. vijf hardstenen drenkbakken in de hof (527397); 5. hardstenen tuinvaas in de hof (527398); 6. waterbak tegen de pui van het kasteel (527399); 7. smeedijzeren tuinhek met bakstenen pijlers - tweede helft van de 18de eeuw (527400). Waardering: De HISTORISCHE BUITENPLAATS KASTEEL ELSLOO is van algemeen belang op basis van: a. de historische representativiteit voor een aanleg in landschapsstijl; b. de aanwezigheid van een hellingbos als compositorisch onderdeel van de historische buitenplaats; c. de gaafheid van de aanleg in zowel structuur als detail; d. de betekenis voor de geschiedenis van de tuin- en landschapskunst in Nederland; e. de toegevoegde waarde voor het beschermd dorpsgezicht Elsloo; f. het feit dat de historische buitenplaats kasteel Elsloo voorziet dankzij de opstallen en aanleg, sierende hoedanigheden en utiliteits-uitingen in een opmerkelijk veelzijdig en samenhangend spectrum van historische belevings- en ervaringsmomenten.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (De restanten van het oorspronkelijke kasteel Elsloo liggen in de bedding van de Maas en vormen geen onderdeel van een gemeentelijk bestemmingsplan. Op het huidige herenhuis uit de negentiende eeuw met restanten van de adellijke woning uit de zeventiende eeuw is van toepassing het door de gemeente Stein vastgestelde bestemmingsplan "Kern Elsloo" waarbij het huis onderdeel vormt van het beschermde stadsgezicht. )
Bestemming:  (betreft het huidige herenhus)

Auteur en datum
Auteur: J.H.Wendrich
Beschrijving gemaakt: juli 2014

Geomorfologische codering
Water

Bodemkundige codering
Water