Terworm

IN BEWERKING [?]

Object
Terworm

Locatie
Adres: Terworm 5, 6411 RV
Heerlen
Gemeente Heerlen
Provincie Limburg

Kasteel Terworm is gelegen in het gebied ingesloten tussen de A76, de N281 en de A79/Welterlaan.

Typologie

De oudste fase van het uit ca. 1400 stammende kasteel was een weinig weerbaar door een gracht omgeven adellijke woning. In de eeuwen daarna is het huis diverse keren verbouwd en uitgebreid tot het in 1999 de huidige vorm kreeg.

Etymologie
De oorspronkelijke naam van het kasteel "Gei(t)sbach", is begin vijftiende eeuw overgegaan naar "Van Geitsbach genaamd tot der Worm". Waarschijnlijk omdat de bezitters ook goederen hadden nabij het Duits-Nederlands grensriviertje de Worm. Volgens het leenregister is in de tweede helft van vijftiende eeuw de geslachtsnaam van de familie overgegaan op het leengoed en wordt het kasteel vanaf dat ogenblik als "Terworm" vermeld.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: maart 2018

Na de grondige uitbreiding en restauratie van kasteel en voorburcht is het complex door Van der Valk ingebruik genomen als hotel-restaurant.

Oudste vermelding
Datum: ca. 1400
Bron: bouwhistorisch onderzoek

De oudste vermelding van het leengoed Gei(t)sbach, waarvan Terworm deel uitmaakte, is die uit de eerste helft van de vijftiende eeuw in het leenregister van het aartsbisdom Keulen. Hieruit kan echter niet worden afgeleid of er toen op deze locatie reeds een kasteel aanwezig was. Op grond van bouwhistorisch onderzoek van met name de onderste gedeelten van de muren van het centrale woongedeelte en de hoefijzervormige toren aan de zuidwesthoek wordt ca 1400 als datum voor de bouw van het oorspronkelijke kasteel ingeschat.

Bezitsgeschiedenis
Het oorspronkelijke kasteel maakte in de vijftiende eeuw deel uit van het goed Gei(t)sbach, dat een leengoed was van het aartsbisdom Keulen. Deze naam was afgeleid van de naam van het gedeelte van de Geleenbeek, waaraan het goed is gelegen. De toenmalige bezitters ervan zijn zich naar hun bezittingen gaan vernoemen. In de loop van de vijftiende eeuw vond een opdeling van het leengoed plaats en kwam het gedeelte van het huidige Terworm in handen van de familie Van Gei(t)sbach genaamd tot der Worm. Deze aanvulling met "der Worm" is waarschijnlijk het gevolg van bezittingen van de familie nabij het Duits-Nederlandse grensriviertje de Worm. Deze familienaam is halverwege de vijftiende eeuw overgegaan op het leengoed en vanaf die periode werd het kasteel als "Terworm" vermeld.
Omstreeks 1498 is het goed in het bezit van Diederich van Palland, de schout van Heerlen. Via het huwelijk van zijn beide dochters werd het goed korte tijd verdeeld over zijn beide schoonzoons Dirk van der Hallen en Jan Tzyen. De erfgenamen van Simon van Wylre, de schoonzoon van Jan Tzyen, kochten in 1588 het deel van de familie Van der Hallen en zo werd de familie Van Wylre tot 1738 eigenaar van het gehele kasteel met bijbehorende grond.
Bij het overlijden van de laatste mannelijke erfgenaam, Frederik Willem baron van Wylre in 1738 gingen al zijn bezittingen over naar Vincent Philip Anton baron van Heyden genaamd Belderbusch. Ten tijde van diens zoon Maximiliaan Willem werden belangrijke werkzaamheden uitgevoerd aan het huis en de tuinen. Bij het overlijden van zijn zoon, de in 1782 tot graaf benoemde Karel Leopold van der Heyden, werden in 1826 de bezittingen over meerdere erfgenamen verdeeld. Van deze erfgenamen kocht neef Karel baron van Böselager in 1840 de anderen uit. Via het huwelijk van Antoinette, de dochter van Karelbaron van Böselager, kwam het goed halverwege de negentiende eeuw in het bezit van Otto de Loë. Via vererving binnen de familie tot 1917, toen Frans baron van Loë het landgoed verkocht aan de Maatschappij tot Exploitatie van de Limburgsche Steenkolenmijnen te Heerlen.
Nadat de firma Van der Valk het goed had gekocht werd in 1998 gestart met de restauratie en uitbreiding van het kasteel. In 1999 werd het kasteel in gebruik genomen als hotel-restaurant.

Historische betekenis
Het kasteel noch de bewoners ervan hebben een rol van betekenis gespeeld.
Eind zeventiende eeuw konden de toenmalige bewoners, leden familie van Wylre, op grond van het kasteel wel zitting nemen in de Staten van Valkenburg.

Bouwgeschiedenis
Op grond van archeologisch onderzoek is vastgesteld, dat het oudste gedeelte van het bestaande huis uit ca. 1400 zou moeten bestaan. Dit kasteel bestond uit een rechthoekige zaalvleugel met aan de westzijde ervan een kleine binnenplaats. Mogelijk dat de zaalvleugel als vakwerkbouw was uitgevoerd. Aan de noordwestzijde van de binnenplaats bevond zich een kleine rechthoekige hoektoren en aan de zuidwestzijde een robuuste ronde hoektoren. De binnenplaats was toegankelijk via een toegangspoort in de westelijke muur en via een ophaalbrug over de gracht die het kasteel omringde. De muren waren destijds samengesteld uit mergel en Kunrader steen. Gezien de locatie van het kasteel in het landschap en de locatie van de torens zal het kasteel weinig weerbaar zijn geweest en zal status waarschijnlijk het uitgangspunt zijn geweest voor de middeleeuwse verschijningsvorm.
Halverwege de zestiende eeuw is het kasteel grotendeels door brand verwoest. Alleen de fundering en een deel van het opgaande werk tot ca. 4m hoogte zijn blijven bestaan. Vanaf de tweede helft van de zestiende werd door leden van de familie Van Wylre het kasteel weer opgebouwd. Hierbij werd gebruik gemaakt van de fundering en het gedeelte van het opgaande muurwerk, dat de brand had overleefd. Verder werd onder het zuidelijk gedeelte van de zaalvleugel een van een tongewelf voorziene kelder toegevoegd. De zaalvleugel had toen boven de kelderruimte twee verdiepingen en een zolderruimte en werd afgedekt door een zadeldak met als trapgevels uitgevoerde gevelbeëindigingen. Kort daarna werd ook beide hoektorens herbouwd. In 1638 werd de binnenplaats bij het huis betrokken door het aanbrengen van een overkapping.
Enige jaren later omstreeks 1650 werd de ronde toren op de zuidwestelijk hoek met een verdieping verhoogd, de zaalvleugel aan de zuidzijde met een blok van 6x11m vergroot en het zadeldak vervangen door een schilddak.
Ten tijde van Maximiliaan Willem baron van Heyden genaamd Belderbusch werden de vensters in de buitengevels vervangen door vensters met hardstenen omlijstingen, is aan de oostzijde een brug over de omgrachting aangebracht en is het huis aan de westzijde uitgebreid met een in de gracht geplaatst bouwdeel bestaande uit twee bouwlagen boven een kelderruimte en afgedekt door een schilddak.
Bij de verbouwing van omstreeks 1890 werd de buitenzijde van het kasteel aangepast in een neogotische architectuur. Hierbij werden de muren voorzien van een in metselwerk uitgevoerde klamplaag, werden de vensters voorzien van omlijsting van Jaumon steen en werden de trapgevels teruggebracht. Verder werden op de hoeken arkeltorentjes aangebracht. De geplande uitbreiding aan de noordzijde werd op dat ogenblik nog niet uitgevoerd. Dat vond pas plaats bij de in 1999 uitgevoerde restauratie. Daarbij werden de overkapte binnenplaats en de in de gracht geplaatste uitbreidingen samengevoegd.Hierbij werden de twee bestaande dwarse schilddaken samengetrokken tot een zadeldak in langsrichting met een trapgevel aan de westzijde.

De huidige gebouwen van de voorburcht stammen uit de zeventiende eeuw, toen er een geheel nieuwe voorburcht werd gerealiseerd. Hoe een mogelijke voorganger ervan er moet hebben uitgezien en wanneer die gebouwd zou kunnen zijn, is niet bekend. Met uitzondering van het uit 1670 stammende poortgebouw werden begin achttiende eeuw de grotendeels in vakwerk uitgevoerd gebouwen van de voorburcht in metselwerk herbouwd en gemoderniseerd. Omstreeks 1850 werd de noordvleugel van de voorburcht grotendeels herbouwd, terwijl in 1890 deze noordvleugel werd ingekort ten behoeve van de geplande uitbreiding van het kasteel. Bij de restauratie van het kasteel in 1999 werden ook de gebouwen van de voorburcht aangepast en uitgebreid.