Object
Broekhuizen (Horst aan de Maas)

Locatie
Adres: Stokterweg t.h.v. 16
Broekhuizen
Gemeente Horst aan de Maas
Provincie Limburg

De zwaar begroeide ruïne van het kasteel ligt ten zuidwesten van het dorp Broekhuizen, ten noorden van de boerderij, die is gelegen halverwege de Stokterweg tussen Broekhuizen en het buurtschap Het Stokt op agrarisch terrein.

Typologie

Het kasteel is, afgaande op het bouwhistorisch onderzoek, ontstaan uit een woontoren.

Etymologie
Het oorspronkelijk op de plaats van de huidige ruïne gebouwde kasteel heeft waarschijnlijk al in de 13e eeuw bestaan en was vernoemd naar een van de leden van het adellijke geslacht Van Broekhuizen.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: mei 2011

Huidige functie:

De ruïne van het kasteel is gelegen in een met bomen en struiken beplant gedeelte van akkergronden en is volledig overwoekerd.
Zichtbaar zijn nog restanten van de rechthoekige woontoren uit de vijftiende eeuw. In de zuidelijke muur van deze woontoren is nog een gemak aanwezig, verder bevinden zich in het metselwerk nog de grote gaten van vensters die in de achttiende-eeuw zijn aangebracht. Als uitsparing in het metselwerk is tevens nog het rookkanaal herkenbaar. Aan de achterzijde van de toren zijn nog twee kelders van de lage woonvleugel uit de 15e of 16e eeuw aanwezig: één met tongewelf en één met kruisgewelf. Van de in de achttiende-eeuw gerealiseerde woonvleugel aan de noordzijde van de oude woontoren staan nog enkele restanten van de gevels overeind.
Verder zijn in het terrein sporen te herkennen van delen van de omgrachting.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:  (De ruïne op het terrein is niet toegankelijk)

Van de oorspronkelijke middeleeuwse woontoren en de later aangebouwde woonvleugel staan alleen nog muurresten overeind.

Afmetingen
De afmetingen van het totale complex inclusief omgrachting is ingeschat op basis van de plattegrond volgens de kadastrale minuut, gemeente Broekhuizen, 1811-1832, Limburg sectie C. Blad 01, (http://watwaswaar.nl/, geraadpleegd mei 2011). Het gehele complex mat ongeveer 60 x 75 meter.

Oudste vermelding
Datum: 1465
Bron: Sloet, J.J.S., 1904, Register op de Leenaktenboeken Vorstendom Gelre en graafschap Zutphen, deel 1, Het Overkwartier

"Dat hoich gericht tot Broickhusen met allen sijnen tobehoren, ontfangen bij: Willem v a n B r o i c k h u s e n, a°. 1402. Johan heer to Broickhuysen ontfinck dat huys ende herlickheit van Broichusen met heuren rechten endo tohehoren, hoge ende lege, a°. 1465. "

Het huis wordt in de Gelderse leenregisters voor het eerst vermeld in 1465. Aangenomen wordt echter, dat het huis ouder moet zijn, daar de heerlijkheid Broekhuizen al in 1402 wordt vermeld (Hupperetz, Olde Meierink en Rommes 2005, 130-133).

Bezitsgeschiedenis
De heerlijkheid Broekhuizen wordt voor het eerst vermeld in 1402 als de toenmalige heer van Broekhuizen, Willem van Broekhuizen, de heerlijkheid Broekhuizen in leen opdraagt aan de hertog van Gelre en het daarna als leengoed terug ontvangt.
Het kasteel Broekhuizen wordt in het Gelderse leenregister pas voor het eerst genoemd in 1465. Bij de opstelling van de huwelijkse voorwaarden die Johan, heer van Broekhuizen en Waardenburg, maakt voor zijn oudste zoon Gerard met Reynolt van Brederode, heer van Gennep, Vianen en Ameyden in 1434 is er echter al sprake van het 'slot van Broechuijsen'. Daar de heerlijkheid Broekhuizen voor 1402 wordt vermeld en in 1231 al ene Seger als lid van het adellijke geslacht Van Broekhuizen in bronnen wordt vermeld, is het aannemelijk dat er op deze locatie al eerder een huis heeft gestaan.
Tot de dood van Reinier van Broekhuizen in 1496 bleef de heerlijkheid met kasteel via mannelijke erfopvolging in handen van de familie van Broekhuizen. Naar men aanneemt is deze Reinier de opdrachtgever geweest voor de bouw van de zware woontoren, welke onderdeel vormde van de eerst bekende plattegrond.
Na zijn overlijden ging de heerlijkheid 1497 via het huwelijk van zijn dochter Walraven van Broekhoven over naar de Utrechtse edelman Steven van Zuylen van Nijevelt. Middels vererving in de vrouwelijke lijn en de daarbij samenhangende huwelijken kwamen heerlijkheid en kasteel Broekhuizen in 1584 in het bezit van de familie Van Malsen.
Vervolgens gingen heerlijkheid en kasteel door vererving in de vrouwelijke lijn achtereenvolgens over naar de geslachten Van Wittenhorst in 1618, Huyn van Geleen in 1630, Van Palandt in 1666 en van Plettenberg in 1710.
In 1715 erfde Louisa Dorothea van Plettenberg de Broekhuizense goederen, waarnaar het kasteel in 1738 overging naar de dochter uit haar huwelijk met Simon Hendrik von Wendt zu Wiedenbrück. Deze dochter Fredica Augusta von Wendt trouwde met Philip Leopold von Arnsted. In 1744 besluit dit echtpaar om de heerlijkheid Broekhuizen met bijbehorende kasteel te verkopen aan Frederik II, de koning van Pruissen. Tot de inbeslagname door de Fransen in 1794 werd het kasteel beheerd door rentmeesters van de koning. In 1815 werd het kasteel eigendom van de Staat der Nederlanden, waarnaar het in 1820 werd verkocht aan Pierre Theodorus Bovens, de burgemeester van Maasheeze en Overloon. Door verkoop kwam het kasteel in 1889 vervolgens in handen van de fam. Berger.
In 1889 werd het huis verkocht aan Chrétien Louis Joseph Berger, koopman te Venlo, die het huis verhuurde. Zowel de leden van de familie Bovens als die van de familie Berger woonden zelden of nooit op het kasteel. Het gevolg hiervan was, dat het in verval raakte.
Na de Tweede Wereldoorlog werd de door de bombardementen nog verder verwoeste ruïne van het kasteel in 1974 verkocht aan een verzekeringsmaatschappij, die het in 1987 verkocht aan de plaatselijke boomkweker dhr. Teley.

Historische betekenis
Het huis was een ridderhofstad, waarvan in de 15e eeuw de eigenaar Reinier van Broekhuizen een hoofdrol speelde bij de Hoekse en Kabeljauwse twisten.

Bouwgeschiedenis
Kasteel Broekhuizen is ontstaan uit een bakstenen toren van 8 bij 6 meter met muren van 1,5 meter dik. De toren bevatte twee bouwlagen boven een kelder onder een schilddak (4 niveaus). De toren bevatte in oorsprong een iets uitkragende, gekanteelde borstwering. De zuidelijke muur van de woontoren bevatte in de westmuur een stookplaats. Gelet op de kleine vensters in de westgevel, nabij de zuidwesthoek en de verschoven situering daarvan ten opzichte van de verdiepingsvloeren bevat de westmuur wellicht een muurtrap. Het privaat in de zuidmuur op de begane grond is de verbouwde toegang tot deze muurtrap. Ook de westmuur bevat op de begane grond een privaat. Dit privaat is vermoedelijk buiten gebruik gesteld bij de aanbouw aan deze zijde en dat toen het privaat in de zuidgevel is gemaakt, dat nog wel kon lozen op de gracht.
In 1434 is er bij het opstellen van de huwelijkse voorwaarden door Jan van Broekhuizen voor het huwelijk van zijn zoon Gerard voor zover bekend voor het eerst sprake van een 'slot van Broechuijsen’. Betreffende Jan van Broekhuizen heeft in 1415 bij de dood van zijn vader de heerlijkheid Broichussen geërfd. In de daarbij behorende verdelingsakte is er evenwel nog geen sprake van een Huis Broekhuizen. Het zou dan voor de hand liggen om te veronderstellen, dat Het Huis Broekhuizen zou zijn gebouwd tussen 1415 en 1434. Niet vast staat of met dit 'slot' de woontoren is bedoeld. Het is ook mogelijk dat de toren pas rond 1473 is gebouwd door Reinier van Broekhuizen.
In de loop der tijd is tegen de oostzijde van de toren een lage woonvleugel aangebouwd. Van deze woonvleugel zijn de restanten van de kelders nog aanwezig. In de eerste helft van de 18e eeuw werd deze woonvleugel afgebroken en vervangen door een woonvleugel aan de noordzijde van de woontoren.
De plattegond van dit driebeukige herenhuis had de afmetingen 26x17m, waarbij de middelste beuk aan de voorzijde een uitbouw had van 9x3m, met daarin ondergebracht de ingangspartij en de vestibule. Deze nieuwbouwwerkzaamheden zijn waarschijnlijk medio 1732 uitgevoerd in opdracht van Simon Hendrik von Wendt zu Wiedenbrück.
Aan de voorzijde van het kasteel bevonden zich een aantal u-vormig gegroepeerde dienstgebouwen. Achter het herenhuis waren een tweetal door grachten omgeven tuinen aanwezig. Vanaf de 19de eeuw is er weinig veranderd aan het gebouw en is alleen het hoognodige onderhoud uitgevoerd. Begin 20e eeuw is het verval zodanig doorgezet, dat grootschalige herstelwerkzaamheden noodzakelijk worden geacht.
Tijdens het oprukken van de geallieerde legers is het huis in 1944 zwaar gehavend als gevolg van bombardementen. In 1946 heeft de gemeente Broekhuizen in overleg met de Rijkscommissie voor Monumentenzorg de restanten laten slopen om het vrijkomende materiaal te kunnen gebruiken voor de bouw van noodwoningen.
In 1990 werden tenslotte door een boer een aantal delen van de nog bestaande muurdelen omgetrokken, omdat hij ontevreden was over de nieuwe bestemming van de grond.

Afbeeldingen
- Google Earth datum beeldmateriaal 2005, geraadpleegd mei 2011 .
- Kadastale minuut Broekhuizen, 1811-1832, Limburg sectie C, Blad 01, ( http://watwaswaar.nl/#fI-Gm-6-1-1v-1-4BKi-19H6---Qj. geraadpleegd mei 2011 ).
- Plattegrond bouwfasering bel-etage kasteel Broekhuizen (afgebeeld in: Hupperetz, Olde Meierink en Rommes 2005, 132).
-Plattegrond beg.grond en verdieping kasteel Broekhuizen (afgebeeld in: Mialaret 1937, 47).
- Westgevel kasteel Broekhuizen omstreeks 1930 (afgebeeld in: Flokstra 2005, 276).
- Zuidgevel kasteel Broekhuizen omstreeks 1930 (afgebeeld in: Flokstra 2005, 278).
- Oostgevel kasteel Broekhuizen omstreeks 1930 (afgebeeld in: Hupperetz, Olde Meierink en Rommes 2005, 131).
- http://www.atlas1868.nl/li/broekhuizen.html.

Bronnen
- http://watwaswaar.nl/#fI-Gm-6-1-1v-1-4BKi-19H6---Qj, geraadpleegd mei 2011;
-Sloet, J.J.S., 1904, Register op de Leenaktenboeken van het Vorstendom Gelre en graafschap Zutphen, deel 1, Het Overkwartier, 137.
- http://www.atlas1868.nl/li/broekhuizen.html, geraadpleegd mei 2011;
- http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php, geraadpleegd mei 2011;
- http://www.kich.nl/#a=1;b=1, geraadpleegd mei 2011;
- http://archis2.archis.nl/archisii/html/index.html, geraadpleegd mei 2011;
- http://portal.prvlimburg.nl/gisviewer/viewer.do?appCode=2b7ef4d2aba6c0c2163d6d9b2ad6a8f3; geraadpleegd mei 2011.

Literatuur
- Hupperetz,W., Olde Meierink,B., en Rommes,R., (red.), 2005, Kastelen in Limburg, Burchten en Landhuizen (1000-1800), Utrecht, Stichting Limburgse Kastelen, 130-133.
- Flokstra, M., 1991, Kastelen in het land van Kessel, Horst, 19-21.
- Flokstra, M., 2005, Kastelen in het land van Kessel, Venraay, 275- 291.
- Kuipers-Verbuijs, e.a. 1997, Ruïnes in Nederland, 1997, 175-176.
-Mialaret, J.H.A., 1937, De Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, deel V, De provincie Limburg, tweede stuk: Noord-Limburg, 46-47.
- Schröder, K., 1999, Het Kastelenrijk. Noord-Limburg : land van woeste ridders en rijke baronnen, z.p., 91-93.
- Win, J.T.H. de, 1978, Kastelen in Limburg, Hoensbroek, 72.

Coördinaten
Coordinaten: 51°28'58.83'N, 6° 9'21.50'O
Kaartblad: 52E , x: 208,40, y: 388,50, precisie 2

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (Bestemmingsplan Buitengebied, deelgebied 3, plankaart 8, op 10 november 2009 door de gemeenteraad gewijzigd vastgesteld. )
Bestemming:  (met landschappelijke- en natuurwaarden. Grondwaterbeschermingsgebied)
Bestemming:  (Dubbelbestemming: Bijzondere doeleinden met kasteelruine)

Auteur en datum
Auteur: J.H.Wendrich
Beschrijving gemaakt: mei 2011

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Geomorfologische codering
2R10, Geul van vlechtend afwateringsstelsel/

Bodemkundige codering
bEZ23-VII Hoge bruine enkeerdgronden; lemig fijn zand