Object
Valkenisse

Locatie
Adres: N.v.t.
Waarde
Gemeente Reimerswaal
Provincie Zeeland

Het huis Valkenisse was gelegen op 2,8 km ten zuidoosten van Waarde, buitendijks in de Westerschelde (slikken), aan de oostzijde van het verdronken dorp Valkenisse en ten zuiden van een buitendijks natuurreservaat (schorren).

Typologie

De teruggevonden torenfunderingen en muurresten wijzen op een vierkante ommuring.

Etymologie
Valkenisse: de 'nes' of 'nisse' (landtong) van Falko. Het is niet duidelijk of het huis naar het dorp, of het dorp naar het huis genoemd is.

Huidige situatie
De funderingen zijn blootgelegd tijdens het kamp van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland (AWN) van 9 t/m 15 juli 1995, en sindsdien weer overgeleverd aan de invloed van het tij.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

De blootgespoelde resten van het kasteel werden in 1994 voor het eerst waargenomen. De resten zijn onderzocht, en inmiddels weer verdwenen onder het nieuw aangevoerde slib. De kasteellocatie valt binnen een AMK terrein dat een archeologisch Rijksmonument is.

Afmetingen
Slechts een ronde hoektoren met aansluitende muurresten van (beide) ca. 17 m lang konden in 1995 worden ingemeten.

Oudste vermelding
Datum: 1558
Bron:

In 1558 wordt het kasteel vermeld in de overloper van Valkenisse in een locatiebeschrijving van een vroon die was gelegen 'Oost aen daer Casteel op gestaen heeft'. Het kasteel was toen dus al verdwenen. Een mogelijke eerdere vermelding stamt uit 1455. Er wordt dan een proces gevoerd over het collatierecht van de kerk van Valkenisse tussen het kapittel van Oudmunster te Utrecht en de ambachtsheren van Valkenisse. Hierbij wordt door een zekere Johannis Roeper een algemene beschouwing gegeven over de ontstaansgeschiedenis van Valkenisse met zijn kerk. Dit verhaal is verzonnen, maar er wordt wel melding gemaakt van verschillend personen die wel bestaan blijken te hebben en de datum van consecratie van de kerk (1233) blijkt inderdaad te kloppen (Dekker 1982, 118-120). In dit verhaal wordt melding gemaakt van een zekere ridder Falko die 'edificavit domum ubi iam est parochia de Valkenisse', een huis bouwde waar nu de parochie van Valkenisse is (HUA, Oudmunster, nr. 868 (Dekker 1982, 118, noot 67)). Dit 'domus' is wel opgevat als een beschrijving van het kasteel. Dat Johannis in 1455 het nodig vond om een uitleg te geven over het ontstaan van dit 'domus', duidt erop dat het toen al bestond.

Bezitsgeschiedenis
Het kasteel was waarschijnlijk de residentie van de heren van Valkenisse. Volgens het verhaal over het ontstaan van Valkenisse zoals dat in 1455 werd gedaan door Johannis Roeper, is het eerste huis gebouwd door een uit Vlaanderen afkomstige ridder genaamd Falko. Zijn zoon Witto stichtte vervolgens de kerk van Valkenisse (geconsacreerd in 1233); de Oude Polder van Valkenisse ten zuiden van de kerk is kort voor 1200 bedijkt. Het bij archeologisch onderzoek in 1995 teruggevonden deel van het kasteel dateert uit de veertiende eeuw. Mogelijk heeft dit kasteel een voorganger gekend. Onder het botmateriaal uit de beerput van het kasteel bevinden zich resten van zwaan en pauw; vooral de laatste soort wordt zelden aangetroffen. Vermoedelijk hebben we te maken met uit laatmiddeleeuwse kookboeken bekende pronkstukken; duidelijk is dat het keukenafval van vooraanstaande lieden betreft. In 1558 bestond het kasteel niet meer; de overloper van Valkenisse van dat jaar meldt een vroon 'Oost aen daer Casteel op gestaen heeft'.

Bouwgeschiedenis
Over de vroegste bouwgeschiedenis van het kasteel van Valkenisse is niets bekend. Bij archeologisch onderzoek in 1995 is een deel van de fundering van het kasteel van Valkenisse vrijgelegd. Het betreft een hoek van een groter complex met op de hoek een ronde toren. Het baksteenformaat (28 x 14 x 7 cm) duidt op een datering in de veertiende eeuw. Het aardewerk aangetroffen in de beerput stamt uit de eerste helft of het eerste kwart van de 15de eeuw. Hoewel er geen verdere aanwijzingen zijn over de vorm van het kasteel, zouden de aangetroffen resten kunnen duiden op een vierkant kasteel. Een kasteel met een vergelijkbare plattegrond is Hellenburg te Baarland, waarvan wel met zekerheid vaststaat dat het om een vierkant kasteel ging. Het kasteel Valkenisse is voor 1558 verdwenen.

Afbeeldingen
Er zijn door R.H. Groen luchtfoto's van de resten van het kasteel gemaakt tijdens het onderzoek; voorts werden foto's gemaakt van de muurresten en het onderzoek. Tevens zijn de onderzoeksresultaten vastgelegd in enkele veldtekeningen (alle afb. PDB Middelburg, 49C/3Z).- Opgravingsplattegrond van het kasteel (Goldschmitz 2001, 280). - Google Earth foto, 2012, Locatie Valkenisse (NKS digitale documentatie).- er is geen kadastrale minuut gemaakt van dit gebied.

Bronnen
N.v.t.

Literatuur
- Dekker, C., 1982, Zuid-Beveland. De historische geografie en de instellingen van een Zeeuws eiland in de middeleeuwen, Krabbendijke, p. 118-120. - Goldschmitz, L., 2001, 'Valkenisse, een verdronken dorp in de Westerschelde', Westerheem 2001, jrg. 50, nr. 6, 277-285.- Harthoorn, P.A., 1990, Valkenisse, Overloper 1558 (Prae 1600 Club, publ. nr. A039, Canterbury 1990). - Kuipers, J.J.B., (eindred.), 1995, Verdronken land, Valkenisse en Keizershoofd, archeologisch en historisch onderzoek van een verdronken stukje Zuid-Beveland, Goes. - Lauwerier, R.C.G.M., F.J. Laarman, 1996, 'Slachtafval en haute cuisine. Bot uit een beerput van het kasteel van Valkenisse (begin 15de eeuw)', Nehalennia afl. 108, 1996, 8-11.- Oele, B., 1996, 'Het kasteel van Valkenisse', Nehalennia (1996) nr. 106, 3-9.- Oele, B., 1997, 'Een vormsteen uit een kaarsnis van het kasteel van Valkenisse', Nehalennia (1997) nr. 107, 21.

Documentatie
N.v.t.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: J.J.B. Kuipers
Beschrijving gemaakt: 1-4-1996

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
ROB Amersfoort, PDB Middelburg, AWN afd. Zeeland

Overig onderzoek
PDB Middelburg, 49C/3Z

Geomorfologische codering
VBE