Wageningen

IN BEWERKING [?]

Object
Wageningen

Locatie
Adres: Bowlespark 1a, 6701 DN
Wageningen
Gemeente Gemeente Wageningen
Provincie Gelderland

De resten van het kasteel bevinden tussen de stadsbebouwing. Op de plaats van het vroegere poortgebouw bevindt zich thans een 18-eeuws herenhuis genaamd de Casteelse Poort. Het adres hiervan is Bowlespark 1a, 6701 DM, Wageningen. Aan de noordzijde hiervan en naar het oosten lopend bevinden zich de geconsolideerde Delen van het kasteel.

Typologie

Het kasteel behoort tot de vierkante kastelen en is in het eerste kwart van de 16e eeuw nieuw in de stadsommuring aangelegd. Van de huidige plattegrond is alleen de N-zijde bekend.

Etymologie
Het kasteel is genoemd naar de stad Wageningen.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 26-03-1998

De geconsolideerde resten van het kasteel liggen midden tussen de stadsbebouwing en zijn vrij toegankelijk. Met name de fundamenten van de NO-poorttoren, het deel van de noordmuur met een restant van de wal en de fundamenten van de NO-geschutstoren geven een goede indruk van de grootte van het voormalige kasteel.

Oudste vermelding
Datum: 27 oktober 1526.
Bron: RAG, Hertogelijk Archief, naar de minuut no 2 in het pakket Karel van Egmond. Zie ook Nijhoff 1859, VI-2 (nr. 1394).

"'Item opten XXVIIten dach Octobris anno etc. XXVI hebben miin gen. lieve hertoige van Gelre etc. ind Willem Bor... drosset tot Waigenyngen, myt malckanderen gehandelt ind verdraigen, dat die drosset vurschr. dit naebeschreven werck ander borch bynnen Waigenyngen sall maicken..'."

De oudste zekere vermelding van een kasteel te Wageningen dateert uit 1526: 'Item opten XXVIIten dach Octobris anno ect. XXVI [1526] hebben miin gen. lieve hertoige van Gelre etc. ind Willem Bor... drosset tot Waigenyngen, myt malckanderen gehandelt ind verdraigen, dat die drosset vurschr. dit naebeschreven werck ander borch bynnen Waigenyngen sall maicken..' (Nijhoff 1859, VI-2, nr. 1394). Er is al eerder sprake van een aanstelling van een 'Borchsaete ind bewair[er] onss[en] poirten ind Stat Wagenyne[n] in de persoon van Albert van Ermell (Smals en Soentgerath 1998, bijlage 2). Deze (ongedateerde) aanstelling door hertog Karel is waarschijnlijk uit 1507. Sprake van een kasteel is er dan nog niet maar verondersteld wordt dat er al wel een carré van aarden wallen dienst deed, waarschijnlijk als gevolg van een opdracht en een bestek van hertog Karel uit 1500 om in Wageningen de '... wall van den borch...' aan te leggen (Nijhoff 1859, VI-1, p. LX).

Bezitsgeschiedenis
Wageningen is gebouwd als een Gelders landsheerlijk kasteel, dat permanent bewoond en beheerd is geweest door hertogelijke bevelhebbers met bestuurlijke bevoegdheden, drosten genaamd. De achtereenvolgende Gelderse drosten Albert van Ermell (1507?-1526), Willem Borre (1526-?) en Christoffel van Meurs (1538-?) vervulden tevens het ambt van bevelhebber van Wageningen. Na de overgave van Gelre aan Karel V in 1543 blijft het drostambt bestaan en de functie van in ieder geval de drosten Johan van Salland (1545-1559), Willem van Bocholt (1559-1592) en Herman van den Hol (1592-1614) lijkt vergelijkbaar te zijn geweest met de Gelderse drosten. In 1614 werd Lubbert Torck de nieuwe drost. Hij slaagde erin het drostambt erfelijk in zijn familie te krijgen. Deze situatie duurde tot 1702, toen het(verwoeste) kasteel als zetel van de erfelijke drost werd opgeheven en werd verkocht aan Anna Maria Ripperda, respectievelijk weduwe en moeder van de twee laatste drosten. Het tot statig woonoord verbouwde kasteelterrein bleef als erfelijk familiebezit in handen van de familie Torck tot het in 1829 werd verkocht aan de speculant Jacob Marcus Rosenik, die het complex voor het grootste deel liet slopen. Het restant van het kasteel werd een aantal malen verkocht. In 1882 werd het complex gekocht door Johan Stephanus Bowles, die kort vóór 1900 met een aantal anderen de 'Maatschap Bowlespark' vormde, die het plan ten uitvoering bracht de nu nog bestaande villawijk het 'Bowlespark' op het voormalige kasteelterrein te bouwen.

Historische betekenis
Wageningen is een laat voorbeeld van een landsheerlijke burcht, in dit geval een stadskasteel, aangelegd in de hoek van de ommuring van een stad. Dit type kastelen, voorkomend in de tweede helft van de 14e en de 15e eeuw, had meestal zowel een residentiële, bestuurlijke als fortificatorische functie. Het kasteel is in de eerste plaats gebouwd als grensvesting ter bescherming van de voor Karel van Gelre zo belangrijke stad Wageningen gelegen aan de Nederrijn en op de grens met het Sticht. Het kasteel werd beheerd en bewoond door een drost. Tijdens hertog Karel van Gelre bestond de bezetting uit zes man personeel plus (nacht)wachter, poortwachter en timmerman. Qua bouwplan doet Wageningen met rechthoekig grondplan en ronde torens middeleeuws aan. Aan de andere kant echter kondigden de hoektorens met hun naar verhouding gedrongen postuur en kanonplatforms de nieuwe tijd aan. Dit geldt ook voor de onder een lichte hoek geplaatste en aan de binnenzijde met aarden wallen versterkte muren. Op deze wallen kon men tevens geschut plaatsen. Het opgaande werk laat de eerste ontwikkelingen zien van een vesting die zowel in defensief als offensief opzicht is ingesteld op het gebruik van vuurgeschut.

Bouwgeschiedenis
De bouw van het kasteel is waarschijnlijk in drie fasen tot stand gekomen. Tijdens de eerste fase, vermoedelijk kort na 1500, zijn waarschijnlijk de aarden wallen en de kasteelgracht aangelegd. Dit valt af te leiden uit de opdracht door hertog Karel van Gelre om voor de 'borch' te Wageningen wallen en grachten aan te leggen (Nijhoff 1859, VI-1, p. LX). De voltooiing van wallen en kasteelgracht vond waarschijnlijk plaats tijdens het eerste decennium van de 16e eeuw. Uit een overeenkomst tussen hertog Karel en drost Willem Bor, bevelhebber van Wageningen, gedateerd 27 oktober 1526 (Nijhoff 1859, VI-2 nr. 1394) valt af te leiden, dat men met de tweede fase pas veel later is begonnen, op z'n vroegst een paar jaar vóór 1526. Het is echter ook mogelijk dat men deze fase is begonnen en heeft voltooid tussen april en oktober 1526, afhankelijk van beschikbaar personeel en materiaal. Gedurende deze tweede fase heeft men mogelijk de westmuur, maar in ieder geval de poorttorens gebouwd, zoals valt af te leiden uit het charter van 27-10-1526. De derde en laatste fase begon met de voornoemde overeenkomst van 27-10-1526 tussen de hertog en Willem Bor. Tijdens deze fase werden de noordmuur, de NO- en ZO-toren gebouwd. Op het bewoning. De kelder met put was bestemd als bak- en brouwhuis, waarboven de keuken was gedacht. Naast het huis werd een stenen paardestal voor 10-12 paarden gebouwd met een aparte hooizolder. Naast de ZO-toren onder de wal door werd een poterne met brug over de stadsgracht aangelegd. Ook deze werkzaamheden kunnen in één seizoen zijn voltooid maar mogelijk heeft men er één à twee seizoenen langer over gedaan. Het archeologisch onderzoek heeft aangetoond, dat het kasteel in de tweede helft van de 17e eeuw met geweld is opgeblazen. Het ligt voor de hand hiervoor de Franse inval van 1672 verantwoordelijk te stellen. Met het herstel en de herbouw door de drost Assueer Torck en zijn vrouw Anna Maria Ripperda waren rond 1692-1699 grote sommen gemoeid.Vervolgens werd door Assueer Torck en Anna Maria Ripperda op de plaats van het poortgebouw een herenhuis gebouwd en zijn de grachten gedempt.De veranderde situatie met herenhuis en gedempte grachten is zichtbaar op een afbeelding, getekend door Barend Elshoff in 1722 (zie rubriek 14). Wat dan waarschijnlijk nog rest van het kasteel is de westvleugel. In 1829 werd deze vleugel gesloopt door J.M. Rosenik. Aan het eind van de vorige eeuw verwerd het voormalige kasteelterrein tot villawijk die nog steeds de naam draagt van J.S. Bowles, de voorzitter van de verantwoordelijke maatschap.