Object
Zuilenstein

Locatie
Adres: Rijksstraatweg 7-9
Leersum
Gemeente Utrechtse Heuvelrug
Provincie Utrecht

Zuilenstein ligt ten zuid-oosten van Leersum aan de weg Leersum-Amerongen.

Typologie

Op een tekening in het handschrift 'Vrij ende Ridderhofsteden onder Utrecht' uit ca. 1630 is te zien dat het oudste gedeelte van het huis een zaalbouw is.

Etymologie
Zuilenstein is genoemd naar de eerste familie die het bezat: het is het stenen huis van de familie Van Zuylen.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 2-4-2009

Het oude huis Zuilenstein is in 1953 gesloopt. Sinds 1983 is er echter een nieuw huis opgetrokken op enige afstand van de plaats van het oude huis. Het oude poortgebouw is behouden gebleven en functioneert als bed & breakfast. De aanleg van de in de 17e eeuw aangelegde tuinen is nog duidelijk te herkennen. In 2006 zijn 1200 eiken geplant om het geometrische patroon van de tuin beter te kunnen herkennen. Op dit moment wordt gewerkt aan de ontwikkeling van een geurtuin.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Van kasteel Zuilenstein resten alleen de funderingen in de grond. De rest is afgebroken.

Afmetingen
Het oudste gedeelte van het kasteel, de zaalbouw die mogelijk uit de 14e eeuw stamt, had afmetingen van 10,5 x 18 m. Het totale terrein was ca. 150 x 200 m.__

Fysisch-geografische situering
De grachten om het oude Zuilenstein zijn gegraven geweest uit dekzand. Het kasteel is gebouwd geweest op de zone tussen de ontginningen en de hogere gronden met heide en bos (Coppelmans 2005, nr. 105).

Oudste vermelding
Datum: 1381-1383
Bron: lijst van leenmannen van het Sticht. (Muller Fzn. 1891, Registers en rekeningen van het bisdom Utrecht, Utrecht, II, 684.)

De oudste vermelding van Zuilenstein is afkomstig uit de lijst van leenmannen van 1381-1383 van de bisschop van Utrecht en luidt: ''t huys mit sijnre hofstede, dat gheheten is Sulensteyne, dat gheleghen is in den kerspel van Ameronghen ten Nedenencge'.

Bezitsgeschiedenis
Zuilenstein was een leen van de bisschoppen van Utrecht. De eerste bezitters van Zuilenstein waren leden van de familie Van Zuylen. Zij zouden het kasteel tot 1502 in bezit houden. Na in korte tijd in handen van verschillende eigenaars te zijn geweest, kwam Zuilenstein in 1506 in handen van de familie Van Seldenneck. In 1549 ging het goed door koop over op Ernst van Nijenrode. Zijn dochter Geertruid trouwde met Goert van Reede van Saesveld, die in 1557 Amerongen kocht. Zuilenstein en Amerongen kwamen zo in een hand. Hun dochter Aleid verkocht Zuilenstein in 1609 aan Johan van Renesse van der Aa. Na haar dood maakte Godard van Reede van Saesveld op erfrechtelijke gronden bezwaar tegen deze verkoop. De twist liep hoog op en de stadhouder moest tussenbeide komen. Tenslotte kocht hij het goed en de bijbehorende rechten van de beide partijen op en zo behoorde Zuilenstein vanaf 1630 tot de bezittingen van Frederik Hendrik van Oranje Nassau. Zuilenstein werd verheven tot een hoge heerlijkheid, maar omdat het zelf te klein bevonden werd voor een hoge jurisdictie, werd de heerlijkheid Leersum bij Zuilenstein gevoegd. Frederik Hendrik, die het goed als jachtgoed gebruikte, gaf het goed in 1640 aan zijn bastaardzoon Frederik van Nassau. Deze ging zich vervolgens Van Nassau Zuilenstein noemen. De familie Van Nassau Zuilenstein zou tot 1830 de eigenaar blijven van het goed. Toen stierf de familie uit. Volgens een bepaling in het testament van Frederik Hendrik ging Zuilenstein over op George Godard Henry graaf van Reede van Athlone. Hij liet het na aan zijn zus, die het vervolgens weer naliet aan haar neef Godard John George Carel graaf van Aldenburg Bentinck. Zijn nakomelingen bezitten Zuilenstein nog steeds.

Historische betekenis
Zuilenstein was een ridderhofstad.

Bouwgeschiedenis
De oudste afbeelding van Zuilenstein stamt uit ca. 1620 en staat in het 'Vrij ende Ridderhofsteden onder Utrecht' in het manuscript van Aernout van Buchel. Hierop is een gebouw te zien dat bestaat uit twee gedeelten. Het noordelijke gedeelte was een middeleeuws zaalgebouw uit het midden van de 14de eeuw met arkeltorentjes en aan de zuidzijde stond een toren met een uivormige bekroning en een opvallend renaissance-portaal, waar het jaartal 1551 op stond. Tussen 1630 en 1635 werd het huis verbouwd. Eerst werden er twee zijvleugels aan het huis toegevoegd. De ingang kwam in het midden van de zaalbouw en werd voorzien van het portaal dat eerst in de toren had gezeten. Vervolgens werd er nog een gedeelte bijgebouwd, waardoor het huis een regelmatige, vrijwel vierkante plattegrond kreeg. Ook de gevels werden ingrijpend veranderd, met nieuwe topgevels en nieuwe ramen. De toren werd ook inde periode 1630-1635 verhoogd en voorzien van schietgaten. De arkeltorentjes bleven behouden. Eind 17e eeuw werden er opnieuw veranderingen aangebracht. De gracht werd grotendeels gedempt, de hoektorentjes aan de voorgevel verdwenen en de gevels kregen weer een ander aanzien. De houten brug werd vervangen door een stenen. Daarna werd Zuilenstein niet meer ingrijpend veranderd, tot het in de Tweede Wereldoorlog door RAF-bommen verwoest werd. In 1953 werd de ruïne van Zuilenstein gesloopt. Alleen het bijbehorende poortgebouw staat er nog.In de jaren 1980-1983 werd er op enige afstand van de oude kasteelplaats een nieuw huis opgetrokken, geïnspireerd op het oude Zuilenstein.

Afbeeldingen
- Tekening van Zuilenstein in het handschrift van A. van Buchel, uit ca. 1620. Coll. kasteel De Haar. (repro RKS 1651 A) (Bosch van Drakestein 1995, 522).- Kaarten van Zuilenstein, uit 1631-1635. ARA, kaartenafdeling VTH 3035-3039. - Vogelvluchtkaart door H. Verstraalen, uit 1633. ARA VTH 3035.- Vogelvluchtkaart door J. van Diepenen, uit 1641. ARA Hingman 3039.- Tekening door Cornelis Pronk, uit 1731. KHA. ? (Van der Wijck en Enkelaar-Lagendijk 1982, 47) - Tekening van de voorgevel van Zuilenstein door Roelant Roghman, uit 1646/47. Museum Boymans van Beuningen, Rotterdam, 213 (Bosch van Drakestein 1995, 523).- Tekening van Zuilenstein, door Jan de Beijer, uit 1744. KHA, MCS/847 (Bosch van Drakestein 1995, 524).- Tekening van Zuilenstein, door Jan de Beijer, uit 1750. Coll. Bodel Nyenhuis, R.U. Leiden (Van der Wijck en Enkelaar-Lagendijk 1982, 47).- Gravure door Daniël Stoopendaal, uit 1700. HUA, TA 2071 (Bosch van Drakestein 1995, 525). - Anonieme tekening van het Zuilenstein, waarschijnlijk door K.J.F.C. Keppelhout, ca. 1820 (Van der Wijck en Enkelaar-Lagendijk 1982, 49).- Tekeningen van de opmetingen gedaan door C.W. Royaards in juni 1946 van de ruïne van Zuilenstein (Van der Wijck en Enkelaar-Lagendijk 1982, 68-70).- Plattegronden en interieurfoto's van Zuilenstein, 1904-1935 (Van der Wijck en Enkelaar-Lagendijk 1982, 20-34.).- Kadastrale minuut Leersum 1821, Utrecht, Sectie D, blad 03, 429. (http://watwaswaar.nl/#YK-TA-6-ed-1v-1-3TY8-1xpY---1oe, geraadpleegd op 15-03-2010)- Kadastrale minuut (1821) over Google Earth foto, 2009, Locatie terrein Zuilenstein. (NKS digitale documentatie)

Literatuur
- Bosch van Drakestein, R., Zuilenstein, in: B. Olde Meierink e.a. (red.), 1995, Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, 522-526.- Gaasbeek, F., 2000, Boscultuur : de esthetische aspecten van bosbouw op de landgoederen Zuilenstein en Amerongen, in: Jaarboek Oud Utrecht 2000, Utrecht, 53-102.- Graaf, K. van der, R. Datema en K. Anderson, 1990, Landschapsplan en archeologie in de provincie Utrecht, Amsterdam, 348-355. RAAP-rapport 43.- Lägers, H., en M. Prins-Schimmel, 2000, Leersum. Geschiedenis en architectuur, Zeist. Reeks Monumenten-inventarisatie Provincie Utrecht.- Meischke, R., 1981, 'Het kasteel Zuilenstein te Leersum' in: T.J. Hoekstra, H.L. Janssen en I.W.L. Moerman, Liber Castellorum, 40 variaties op het thema kasteel, Zutphen, 270-279. - Stokroos, M., 2008, Landgoed Zuylestein te Leersum, Moumenten 29(2008), 6-9.- Wittert van Hoogland, E.B.F.F., 1909-1912, Bijdragen tot de geschiedenis der Utrechtse ridderhofsteden en heerlijkheden, 's-Gravenhage, I, 163-189.- Wijck, van der, H.W.M., en J. Enklaar-Lagendijk, 1982, Zuylesteyn, Alphen aan den Rijn.

Documentatie
Coppelmans, J.W.M., 2005, Overzicht van de fysisch-geografische situering van de kastelen in de provincie Utrecht voor de SKLN, Amsterdam, no. 105. Documentatiecentrum Nederlandse Kastelenstichting.

Bescherming gebouw
Status:

Monumentnummer: N.v.t.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: Onbekend
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: mei 1999

Bouwhistorisch onderzoek RCE
Opmetingen door C.W. Royaards, juni 1946 (Archief RACM, tekeningen ook in Van der Wijck en Enkelaar-Lagendijk 68-70).

Geomorfologische codering
2M9, Vlakte van ten dele verspoelde dekzanden.

Bodemkundige codering
zEZ21-VI, Hoge zwarte enkeerdgronden; leemarm en zwak lemig fijn zand.