Object
IJsselstein

Locatie
Adres: Kronenburgplantsoen 9, 3401 BM IJsselstein.
IJsselstein
Gemeente IJsselstein
Provincie Utrecht

Het kasteel IJsselstein lag aan de noordwestzijde van het gelijknamige oude stadje. Slechts een traptoren is bij de sloop gespaard en deze ligt enigszins teruggelegen en ingebouwd tussen woningen aan het Kronenburgplantsoen.

Typologie

Over de vorm van het eerste kasteel van IJsselstein zijn geen gegevens bekend. Het tweede kasteel is ontstaan uit een rechthoekige woontoren. Het is niet ondenkbaar dat de later toegevoegde veelhoekige ommuring opgetrokken is op oude funderingsresten. Daarmee zou dan het eerste kasteel wellicht een polygonale vorm hebben gehad. Het is lastig een typologie toe te kennen aan dit object.

Etymologie
De naam kan worden verklaard als stenen huis (stein) aan de (Hollandse) IJssel.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 15-7-2009

Van het kasteel rest nog de uit ca 1530 daterende traptoren en delen van de gracht rond hoofd- en voorburcht.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Van het kasteel rest na de sloop in 1888 alleen nog een uit ca 1530 daterende traptoren. Enkele restanten uit het interieur, waaronder zes 16de-eeuwse gebeeldhouwde en gepolychromeerde balksleutels en 17de-eeuwse behangsels, zijn bewaard gebleven in de collectie van het Centraal Museum te Utrecht. NB! De kasteeltoren staat midden op het AMK terrein, maar valt buiten de bescherming! (zie afbeelding Archis in NKS digitale documentatie)

Afmetingen
Het terrein heeft geen consequente rechthoekige vorm, maar heeft aan de noordwestzijde een puntige vorm. De hoofdburcht is gemeten over de grootste lengte en breedte._Het totale terrein meet ongeveer 140 x 75 m. De hoofdburcht exclusief de grachten meer ongeveer 57 x 43 m. De voorburcht exclusief de grachten meet ca. 70 x 70 m.

Fysisch-geografische situering
Het kasteel is gebouwd op de Wiersche stroomgordel, die actief was tot 3000 voor Christus. Hierna hebben overstromingen vanuit de IJssel een pakket klei afgezet. De gracht rond het kasteel was hierin gegraven (Coppelmans 2005, nr. 41).

Oudste vermelding
Datum: 1279
Bron: Muller 1920-1959, nr. 2014.

In 1279 wordt kasteel IJsselstein in een verklaring over de verpachting van het dagelijks gerecht aan het kapittel van Sint Marie genoemd als 'Mijn huis tot IJselsteine'.

Bezitsgeschiedenis
De vroegst bekende bezitter van het kasteel is Gijsbrecht van IJsselstein, die in 1279 met het kasteel werd beleend. Mogelijk is het door zijn vader Arnoud van Amstel gebouwd. In 1364 kwamen de goederen door vererving in bezit van Guyotte van IJsselstein, getrouwd met Jan I, heer van Egmond. Kasteel IJsselstein bleef in handen van dit geslacht tot 1558, toen Anna van Egmond overleed en de goederen aan de familie van haar man, Willem I van Oranje, kwamen. In 1795 namen de Fransen krachtens oorlogsrecht de eigendommen van de Oranjes in bezit. Na de staatsomwenteling werden de particuliere goederen van de Oranjes verbeurd en tot nationaal eigendom verklaard. In 1812 verkocht Domeinen het kasteel aan jhr. mr. N.H. Strick van Linschoten. Na de dood van zijn dochter is het kasteel in 1887 voor sloop verkocht. Alleen de traptoren bleef bij de sloop in 1888 gespaard.

Bouwgeschiedenis
Het kasteel is vermoedelijk in het derde kwart van de 13de eeuw gebouwd. Over het uiterlijk is niets bekend, slechts de traptoren en een grachtrestant zijn bewaard gebleven. Het kasteel is namelijk in 1417 compleet verwoest en pas na 1466-1470 is er een nieuw kasteel gebouwd. De bouw begon met een woontoren op de zuidoosthoek van het terrein, daarna volgde in 1477/78 tegen de westzijde van de toren een woonvleugel met poort. In dezelfde periode is het kasteelterrein ommuurd. Het is niet uitgesloten dat de muur op oudere funderingen is gebouwd, wat zou betekenen dat het oorspronkelijke 13de-eeuwse kasteel een polygonale vorm had. In 1527/1532 werd tegen de noordzijde van de woontoren een galerij met poortdoorgang gebouwd en aan de noordzijde van het terrein een traptoren. Het ontwerp voor deze galerij en toren waren vermoedelijk afkomstig van Rombout II Keldermans. In 1540/1541 werd tegen de traptoren in noordoostelijke richting een grote woonvleugel gebouwd, mogelijk naar ontwerp van Marcelis Keldermans. Hierna volgden nog wat kleinere uitbreidingen en wijzigingen. Na de 17de eeuw trad het verval in. In 1769 werd een renovatie gestart onder leiding van de architect Van Stolk in opdracht van de Nassause Domeinraad. Na deze verbouwing bleef het kasteel ongewijzigd tot 1888. In dat jaar werd het kasteel, op de traptoren na, gesloopt.

Afbeeldingen
- De hoofdburcht uit het zuiden, N.N., 1618, pentekening in zwart, rood krijt, 155 x 215 mm, UBL, inv.nr. 313 III 2.- De hoofdburcht uit het noordoosten, Roelant Roghman, 1646, tekening in zwart krijt, penseel in grijs, 337 x 428 mm, Haarlem, Teylers Museum, inv.nr. O**35 (Hermans en Noordam 1995, 507).- De hoofdburcht uit het westen, Roelant Roghman, 1646, tekening in zwart krijt, penseel in grijs, 141 x 223 mm, MFA, inv.nr. AC 11-88-1 (Broeders 1998, afb. 2).- De hoofdburcht uit het noorden, N.N., ca. 1665, tekening in sepia, 141 x 188 mm, HUA, top. atlas nr. 1999.- De hoofdburcht uit het zuiden, Abraham de Haen jr, 1729, tekening in pen en penseel, ingekleurd, 165 x 265 mm, MFA, inv.nr. AC 11-85-1.- De hoofdburcht uit het westen, Abraham de Haen?, 1727, gewassen pentekening, ?, HUA, top. atlas nr. 1998-1. De hoofdburcht uit het oosten, Cornelis Pronk, 1731, tekening in pen en penseel in grijs, 163 x 264 mm, MFA, inv.nr. AC 11-85-2.- De hoofdburcht uit het oosten, Jan de Beijer, 1744, tekening in pen en penseel in grijs, 115 x 197, MFA, inv.nr. AC 11-89-1. - Plattegrond van het onderhuis van kasteel IJsselstein, getekend door R.G. Bosch van Drakestein naar RDMZ (A. Mulder), 1887 (Hermans en Noordam 1995, 508).- IJsselstein met kasteel op de kaart van Jacob van Deventer uit ca. 1560 (Broeders 1998, 17).- Afbeeldingen van voor de sloop (RCE) (Hermans en Noordam 1995, 509).- Tekeningen van kasteel IJsselstein in welstand uit 1888 door P.A. Schipperus (Ooyevaar 2007, afb. 16).- 13 Foto's van kasteel IJsselstein voor de sloop. Gemeente Archief IJsselstein (Ooyevaar 2007, afb. 17-30).- Opmetingen van kasteel IJsselstein uit 1887 door Adolf Mulder. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (Ooyevaar 2007, afb. 31-37)- Tekening met doorsnede van de traptoren uit 1887 door T. Van Elven (Ooyevaar, 2007, afb. 38).- Kadastrale minuut, 1819, Gemeente IJsselstein, sectie E, blad 2, nr. 292 (zie ook Broeders 1998, afb. 31 en http://watwaswaar.nl/#Uq-To-8-ed-1v-1-35eK-1zto---IS, geraadpleegd op 10-03-2010).- Kadastrele minut (1819) over Google Earth foto, 2009, Locatie Terrein IJsselstein. (NKS digitale documentatie)

Bronnen
Muller Fz., S., 1920-1959, Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301, 5 dln., Utrecht, nr. 2014.

Literatuur
- Broeders, P.W.A., 1995, 'Geen landschapspark voor de Drost', in: Historische Kring IJsselstein (1995)75, blz. 315-342.- Broeders, W.P.A., 1998, 'De genius loci van Ijsselstein; een drieluik', in: Jaarbericht Stichting Utrechtse Kastelen 1998, 9-66.- Bruijn, M.W.J. de, 2005, IJsstelstein de vesting, IJsselstein. - Hermans, D.B.M., 1993, 'Jan van Stolk en kasteel IJsselstein in 1769', in: Castellogica III (vanaf 1993), blz. 18-30.- Hermans, D.B.M. en Ch. Noordam, 1995, 'IJsselstein', in: B. Olde Meierink et al. red., Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, blz. 506-511. - Jager, D.H., 2001, Kasteel IJsselstein en het klooster O.L. Vrouwenberg, gemeente IJsselstein; archeologisch onderzoek, Amsterdam. RAAP-Rapport 704.- Sier, M.M., 2000, Aanvullend archeologisch onderzoek op de locatie hoek Touwlaan/Kasteellaan, gemeente IJsselstein. Bunschoten, ADC, 2000. (ADC Rapport, 46).- Ooyevaar, R.J., 2007, Bouwgeschiedenis van het kasteel IJsselstein, IJsselstein.

Documentatie
Opname van het kasteel in 1769 door Jan van Stolk, in: Familiearchief Van Stolk (Rotterdam), band IX, nr. 23. Er zijn ook nog foto's uit 1887 van voor de sloop in het archief van de RDMZ.Gemeente IJsselstein, 2006, Beleidsnota Archeologie Gemeente IJsselstein, IJsselstein.

Coördinaten
Coordinaten: 52° 1'15.05''N, 5° 2'32.29''O
Kaartblad: 38F , x: 131.326, y: 448.111, precisie 3

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J (Bestemmingsplan Kasteelkwartier)
Bestemming:  (Wordt momenteel geactualiseerd.)

Auteur en datum
Auteur: D.B.M. Hermans
Beschrijving gemaakt: 8 juni 1999

Bouwhistorisch onderzoek RCE
Opmeting 1887 door A. Mulder (RCE).

Archeologisch onderzoek RCE
Archeologisch onderzoek in 1995 vanwege rioleringswerkzaamheden.Het terrein is bezocht op 10 mei 2004 in het kader van het AMR-project.

Geomorfologische codering
B, Bebouwing.

Bodemkundige codering
Ih, Bebouwing.