Object
Dompselaer / Oud-Dompselaer

Locatie
Adres: Ter hoogte van Langbroekerdijk B 26
Langbroek
Gemeente Wijk bij Duurstede
Provincie Utrecht

Oud-Dompselaer was gelegen ten noorden van de Langbroekerwetering, direct ten westen van de dorpskerk van Overlangbroek ter hoogte van Langbroekerdijk B 26.

Typologie

Het is niet bekend hoe het middeleeuwse huis er precies uit heeft gezien. Mogelijk was het huis een woontoren.

Etymologie
De naam Dompselaer is waarschijnlijk afgeleid van de familie Van Dompselaer. Jan van Dompselaer, zoon van de Gelderse edelman Gerrit Morre van Dompselaer en Sophia van Broekhuysen, erfde het huis in 1484. Waarschijnlijk is het huis daarna Dompselaer gaan heten. De aanduiding 'Oud' onderscheidt dit object van het aan het eind van de 16de eeuw ontstane Cleijn Dompselaer dat sinds de 18de eeuw de naam Nieuw-Dompselaer draagt.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 16-6-2009

Het terrein van het middeleeuwse huis (Oud-)Dompselaer is in gebruik als grasland.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Van Oud-Dompselaer resten nog de funderingen onder het maaiveld, op het kopeinde van perceel 61 in de zuid-oostelijke hoek, bijna aan de wetering en dicht tegen de sloot die het perceel scheidt van perceel 36. Dit betekent dat het middeleeuwse huis waarschijnlijk direct aan de Wetering heeft gelegen.

Afmetingen
De afmetingen zijn onbekend.

Fysisch-geografische situering
Oud-Dompselaer lag in de moerassige overstromingsvoetvlakte van de rivier de Rijn. Het gebied is voor de ontginningen regelmatig overstroomd geweest vanuit de (Kromme) Rijn. Klei is hierbij ondiep afgezet op broekveen. Dieper dan 1,20 m is het in de ijstijden afgezette dekzand aanwezig (Coppelmans 2005, nr. 18).

Oudste vermelding
Datum: 1539
Bron: Wittert van Hoogland 1909-1912, I, 490.

De oudste vermelding van het huis stamt uit 1539, waarin vermeld wordt dat het perceel met het huis stroomopwaarts grenst aan het land van de erfgenamen van Amelis uten Eng, en stroomafwaarts aan het land van de Domkapittel. De vermelding luidt: Een hoeve lands huysinghe ende hofstede daarop staende gelegen in Overlambroek, strekkende van de Lambroeker tot aan de Goyer Weetering toe, daer de naekomelingen van Amelis Uyten Eng booven ende papelijke proven van Overlambroek beneden naest gelegen zijn genaamt den Domselaer.

Bezitsgeschiedenis
Dompselaer was een leen van de heren van Gaasbeek. In 1436 werd Johan van Broekhuysen Dirkszn. beleend met 4 morgen land in Overlangbroek. In de leenakte is geen sprake van een huis, maar aangezien hij kerkmeester van Overlangbroek was, is het aannemelijk dat hij in Overlangbroek op het latere Dompselaer heeft gewoond. Zijn zoon Dirk erfde het goed, en zijn dochter trouwde met Gerrit Morre van Dompselaer, een Gelderse edelman. Hun zoon Jan Morre van Dompselaer erfde het in 1484. Vermoedelijk dankt Dompselaer zijn naam aan deze familie. Dompselaer werd in 1539 erkend als ridderhofstad. Hierbij is voor het eerst sprake van een huis. Jan stierf kinderloos, en Dompselaer kwam in handen van zijn zuster Sophia, die het in 1545 naliet aan haar zoon Dirk van der Eem van Broekhuysen. Dompselaer ging vervolgens over op Dirks zoon, en toen op zijn dochter Johanna. Haar twee kinderen stierven zonder nakomelingen. In 1571 vestigde jonker Gerrit Uijtteweert een hypotheek op het perceel van Oud-Dompselaer. Zelf woonde deze jonker inmiddels op Nieuw-Dompselaer. Rond 1600 werd Oud-Dompselaer niet meer bewoond en hierna raakte het huis in verval tot er eind 17e eeuw slechts een ruïne resteerde.Het terrein van Oud-Dompselaer werd in 1668 samen met Nieuw-Dompselaer door Agneta Uijtteweert verkocht aan Gerard van Reede van Drakestein. In 1681 werd Dirk Anthonius Schade van Westrum de eigenaar van Oud- en Nieuw-Dompselaer. Oud- en Nieuw-Dompselaer bleven in handen van de familie Schade van Westrum tot 1772. Toen gaf Ernestus Schade van Westrum beide goederen aan Herman Richard Sprenkelman. Ze wisselden enkele malen snel van eigenaar door koop en vererving, tot Oud- en Nieuw-Dompselaer in 1794 gekocht werden door Jan Cornelis van Nellesteyn. Hij liet op Broekhuizen een nieuw classicistisch landhuis bouwen. Oud- en Nieuw-Dompselaer werden door zijn zoon Wouter in meerdere stukken gedeeld en deels verkocht. In 1832 was Oud-Dompselaar in bezit van Gerrit van Laar.

Historische betekenis
(Oud-)Dompselaer was een ridderhofstad.

Bouwgeschiedenis
Het is onbekend hoe Oud-Dompselaer er in de middeleeuwen uit heeft gezien. De oudste vermelding dateert uit 1539. Toen werd het huis erkend als ridderhofstad. Uit de bronnen weten we dat Oud-Dompselaer rond 1600 al niet meer werd bewoond. De eigenaar van het perceel, Jonker Gerrit Uijtteweert, woonde toen op een aangrenzend perceel, waar een nieuw huis was gebouwd. Een tekening uit september 1667 laat een ruïneus Oud-Dompselaer zien en een verklaring onder ede uit hetzelfde jaar van de Overlangbroekse schepenen Cornelis Jans de Cruijff en Jan Willems van Dam getuigt van de muurresten van dit huis. In 1667 was het huis nog wel steeds opgenomen in het huisgeldregister, terwijl er geen ovens of haardstenen meer aanwezig waren. In 1724 werd Oud-Dompselaer nog steeds aangeslagen voor het huisgeld onder vermelding van 'een gedestrueerd huis dat reeds lange jaren teniet is geweest en voorts door de invasie der Fransen in 1672 ten gronde is geruïneerd'. In 1775 wordt er melding gemaakt van een nieuw huis op hetzelfde perceel, bestaande uit een huis en een bakhuis. Het betreft een boerderij. In 1824 was het terrein met uitzondering van de oostzijde door grachten omgeven. Een op het trapeziumvormige terrein gelegen boerderij is reeds voor 1869 verdwenen en vervangen door het huidige pand op het ten westen daarvan gelegen terrein, nog wel op de oorspronkelijke kavel.

Afbeeldingen
- - Een kaart uit 1667, behorende bij een verklaring onder ede uit hetzelfde jaar van de Overlangbroekse schepenen Cornelis Jans de Cruijff en Jan Willems van Dam (Niet afgebeeld, maar wel beschreven in Van Schaik 2008, 89. Van Schaik geeft geen bronvermelding voor deze kaart.)- Kadastrale minuut, kadastrale gemeente Langbroek, sectie C 2e blad, www.watwaswaar.nl (bewerking getekend door A. Viersen naar de kadastrale minuut van 1824, kadastrale gemeente Langbroek sectie C2 + C1 en C3, Van Regteren Altena 1995, 162). (http://watwaswaar.nl/#Xo-Su-6-ed-1v-1-3RXE-1wyO---3E1, geraadpleegd op 04-03-2010) - Google Earth foto, 2010, locatie Oud- en Nieuw- Dompselaer. (NKS digitale documentatie)

Literatuur
- Regteren Altena, F., 1995, 'Dompselaer', in: Olde Meierink B., e.a. (red.), Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, 160-162.- Schaik, C. van, 2008, Overlangbroek op de kaart gezet. Dorp, landschap en bewoners waaronder een familie De Cruijff, Utrecht, 89-92, 280-285.- Wittert van Hoogland, E.B.F.F., 1909-1912, Bijdragen tot de geschiedenis der Utrechtse ridderhofsteden en heerlijkheden, 's-Gravenhage, I, 490-499.

Documentatie
Coppelmans, J.W.M., 2005, Overzicht van de fysisch-geografische situering van de kastelen in de provincie Utrecht voor de SKLN, Amsterdam, no. 18. Documentatiecentrum Nederlandse Kastelenstichting.

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: Onbekend
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: mei 1999

Geomorfologische codering
1M23, Rivieromvlakte.

Bodemkundige codering
Rv01C-III , Kalkloze drechtvaaggronden; profielverloop 1