Object
Broekhuizen

Locatie
Adres: Broekhuizerlaan 2, 3956 NS
Leersum
Gemeente Leersum
Provincie Utrecht

Het middeleeuwse Broekhuizen lag ten westen van Leersum, ten zuiden van de weg naar Doorn, aan de Broekhuizerlaan. Het is niet bekend waar het huis precies gestaan heeft. De coördinaten die hier worden gegeven zijn gebaseerd op Archis waarnemingsnummer 404702. Dit aangegeven punt ligt ten zuidoosten van het huidige landhuis.

Typologie

Het is niet bekend hoe het huis er in de middeleeuwen uit heeft gezien.

Etymologie
Waarschijnlijk is de naam Broekhuizen afgeleid van een 'huse' gelegen in het lagere `broek', het drassige deel van het kerspel Leersum.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 01-08-2011

Broekhuizen is vandaag de dag een wit, neoclassicistisch gebouw, gelegen in een park in landschapsstijl. Ten noorden van het huis staat een in 1979 gerestaureerde oranjerie en aan de zuidzijde ligt een vijver met twee eilandjes. De oude gracht is verdwenen.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

Er is zijn het huidige landhuis geen sporen terug te vinden van het oorspronkelijke, middeleeuwse huis Broekhuizen, dat voor het eerst worddt vermeld in 1400.

Fysisch-geografische situering
Broekhuizen ligt op de vergraven dekzandrelief, aan de rand van de riviervlakte van de Kromme Rijn. Deze vlakte was een gebied met dekzandwelvingen (Coppelmans 2005, nr. 16).

Oudste vermelding
Datum: 1393
Bron: lijst van leenmannen van de Domproost (HAU, Dom 2368-1, f. Xv)

"'Jan van Broechusen ontfinc des Sonnendages na Cantate, dat goet te Broechusen met sinen toebehooren alst gheleghen is, wtgenomen thuus to Broechusen, met 4 merghens lands die daer naest gheleghen sijn'."

De eerste keer dat het huis Broekhuizen voorkomt in de bronnen is in een lijst van leenmannen van de Domproost uit 1393. Daarin staat: 'Jan van Broechusen ontfinc des sonnendages na Cantate, dat goet te Broechusen met sinen toebehooren alst gheleghen is, wtgenomen thuus to Broechusen, met 4 merghens lands die daer naest gheleghen sijn'.

Bezitsgeschiedenis
Het goed Broekhuizen werd oorspronkelijk in leen gehouden van de Domproosdij, later van het Sticht. Het huis was daar echter niet bij inbegrepen. Dat was een leen van de heer van Gaesbeek en Abcoude en in 1408 was Tyman van Zuylen ermee beleend. In 1452 verkocht Jacob van Gaesbeek Broekhuizen aan Willem van Gent, die het doorverkocht aan Jan van Roye. Diens dochter Fye verkocht het aan bisschop David van Bourgondië. Bisschop David was op dat moment de rechtsvolger van Jan van Gaesbeek, niet de Utrechtse kerk of het Sticht. Het huis Broekhuizen en de 4 morgen land bleven dus een leen van Abcoude. David van Bourgondië verkocht in 1460 het huis aan zijn dienaar en kamerling Jan van Auxy. Tussen 1468 en 1541 was de familie Van Meerten de eigenaar van het huis. Door huwelijkse voorwaarden tussen Heylwich van Meerten van Abcoude en haar echtgenoot Dirk van Oostrum kwam Broekhuizen in 1541 in het geslacht Van Oostrum. In 1667 ging het over in handen van de familie Van Arkel. Doordat Ferdinand van Arkel in 1746 kinderloos stierf, en zijn weduwe hertrouwde en toen een dochter kreeg, werd Broekhuizen eigendom van die dochter, Angelique de Caneau de Beauregard genaamd. Cornelis Jan van Nellesteyn werd er in opdracht van haar mee beleend. Het geslacht Van Nellesteyn hield Broekhuizen van 1793 tot 1873, toen het werd verkocht aan de familie Pauw van Wieldrecht, die het nu nog bezitten.

Historische betekenis
De ridderhofstad werd waarschijnlijk gebruikt als woning.

Bouwgeschiedenis
De eerste afbeelding van Broekhuizen is een tekening van Roelant Roghman uit 1646. Op een omgracht terrein stond een gebouwencomplex met een onduidelijke structuur, waarvan de onderdelen waarschijnlijk op verschillende momenten zijn gebouwd. Dit was het nieuwe huis dat Willem van Oostrum vanaf 1529 op had laten trekken. Er was ook een voorplein, eveneens omgracht, waar een monumentaal dienstgebouw stond. Waarschijnlijk is het kasteel kort na 1710 verbouwd door Frans van Arkel. Het nieuwe gebouw was een rechthoekig landhuis met een symmetrische voorgevel. De gracht was gedempt, op een stuk ter linkerzijde van het huis na, dat vergraven was tot een T-vormige vijver. In 1794 liet Cornelis Jan van Nellesteyn een nieuw landhuis neerzetten, iets ten oosten van het vorige huis. Dit huis bleek al gauw te klein, en er werd een kapitaal gebouw met drie verdiepingen voor in de plaats gezet. Dit huis is in 1906 afgebrand, en is vervolgens in de oude vorm herbouwd.

Afbeeldingen
- Tekening van Broekhuizen door Roelant Roghman, gemaakt in 1646/7. RPK 1899 A 4087 (Van der Wijck 1989). - Tekening van vermoedelijk de noordwestzijde van Broekhuizen, door Roelant Roghman, ca. 1646/7. RPK 1900 A 4342 (Van der Wijck 1989). - Tekening van Serrurier naar C. Pronk, uit 1731. - Tekening van Jan de Beijer, uit 1744. KHA, MCK/130 (Olde Meierink e.a. 1995, 154). - Ontwerp voor de achtergevel van het nieuwe huis Broekhuizen (uit 1810) van de hand van B.W.H. Ziesenis. RDMZ neg. nr. 230.809 (Olde Meierink e.a. 1995, 155). - Plattegrond van het huis Broekhuizen, huidige situatie. Tekening door R.G. Bosch van Drakestein naar Rijksgebouwendienst, 1969 (Olde Meierink e.a. 1995, 155). - Foto van Broekhuizen en de tuin in vogelvlucht. KLM Aerocarto nr. 14568, repro-as. nr. 169/5/31.

Bronnen
- HAU, Dom 2368-1, f. Xv. - Wyck, H.W.M. van der, 1989, De kasteeltekeningen van Roelant Roghman I, Alphen aan de Rijn, 49-50.

Literatuur
- Dekker, C., 1983, Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen. Een institutioneel-geografische studie, Utrecht. - Olde Meierink, B., e.a., 1995, Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht, Utrecht, 52-157. - Groningen, C.L. van, 2003, Kasteel Broekhuizen, Leersum. - Wagenaar, C.W., `De ridderhofstad Broekhuysen' in: Utrechtsch Jaarboekje 1907, XXIV-XLVI. - Wittert van Hoogland, E.B.F.F., 1912, Bijdragen tot de geschiedenis der Utrechtsche ridderhofsteden en heerlijkheden, 's-Gravenhage, II, 261-274.

Bescherming gebouw
Status:  (huidige 18e-eeuwse huis)

Monumentnummer: 24070
 ODB beschrijving het monumentenregister: 'Broekhuizen. Statig rechthoekig landhuis. Als eenvoudiger landhuis door J. Berman in 1794 gebouwd, uitgebreid in 1810 door B.W.K. Ziesenis met dubbele trap, peristyle, zijvleugels en ovale keuken-binnenplaatsjes. Na brand in de aanvang der 20e eeuw in oude toestand hersteld. In het park twee marmeren sfinxen en twee vazen. Lage orangerie van twee verdiepingen aan de achterzijde. Landschapspark door Michael en J.D. Zocher aangelegd'.

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: J
Bestemming:  (Kantoren)

Auteur en datum
Auteur: M.D. Saan
Beschrijving gemaakt: 1-3-1999

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
N.v.t.

Overig onderzoek
2005, booronderzoek door BAAC.

Geomorfologische codering
2M14, Vlakte van ten dele verspoelde dekzanden (vervlakt door veen en/of overstromingsmateriaal)

Bodemkundige codering
Rn62Cp-III, Kalkloze poldervaaggronden; zavel en lichte klei, profielverloop 2.