Object
Geertruidenberg

Locatie
Adres: Wilhelminaplein, ong.
Geertruidenberg
Gemeente Geertruidenberg
Provincie Noord-Brabant

De exacte locatie van het voormalige kasteel Geertruidenberg is pas sinds 2007 bekend, na een grondradaronderzoek van het archeologisch adviesbureau RAAP. De resten van het voormalige kasteel van Geertruidenberg bevinden zich onder het Wilhelminaplein en de Stationsstraat, even buiten de voormalige wallen van de stad (zie bijlage I).

Typologie

 (maar waarschijnlijk)
Het kasteel Geertruidenberg was een rechthoekige burcht (zie ook Bouwgeschiedenis).

Etymologie
Het kasteel werd genoemd naar de plaats waarbij het gebouwd werd [Van der Wielen].

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 2008

Het gehele terrein is overbouwd met een stadswijk van Geertruidenberg. In nabijheid van de locatie van het voormalig kasteel Geertruidenberg worden plannen ontwikkeld voor de nieuwbouwwijk Dongeburgh. Zie het rapport 'Brabantsche Biesbosch, natuurlijk strijdtoneel'. Linies, schansen en vestingwerken tussen Breda-Noord en Geertruidenberg, toeristisch-recreatieve kensen. Visie en projectvoorstellen (21-06-2007) vermeldt dat het ontwerp van de nieuwbouwwijk nadrukkelijk is afgestemd op de historie als vestingstad en op de [toen nog] vermoedelijke ligging van het voormalige kasteel van Geertruidenberg (pp. 9-10). Het is niet bekend of, nu de ligging van het voormalige kasteel bekend is, projectvoorstellen zijn gewijzigd wat betreft de nieuwbouwwijk Dongeburgh. Wel zijn muur en toren al terug te vinden in de vorm van de bestrating van het Wilhelminaplein.

Toestand van het middeleeuwse kasteel
Zichtbaar:
Grondgebruik:

In 1976 werden bij opgravingen van de archeologische werkgroep van de oudheidkundige kring 'Geertruidenberg' naast de muur en één gracht ook de funderingen en resten van een waterput, van een poortgebouw en van drie brede grachten gevonden. De resultaten van het grondradaronderzoek van RAAP in 2007 tonen aan dat er sprake was van een rechthoekig grondplan.

Afmetingen
De hoofdburcht van het kasteel mat ca. 60 x 45 meter.

Oudste vermelding
Datum: 1323
Bron: Oorkonde, 2 juni 1323

"'steenhuys ende eene veste'"

'Wy Willem, Grave van Henegouwe, van Hollant, van Zeelant, ende Heere van Vrieslant, maken cond ende kenlic allen luden, dat wy om menigen trouwe dienste, die ons Willem van Duvenvoerde, onse trouwe kamerlinc, gedaen heeft, ende noch doin sal, hem gegeven hebben ende geven hem mit desen brieve te sinen live also lange, als hy levet, ons Scoutambochte van onser poirte van Sente Gheerdenberge metten boeten van twee scelling vertychte ende vordebanne, ende alle boeten van tien scellinc, ende voirt van alle andere boeten ende vervalle, die dair bynnen vervallen, dair sal hy aff hebben den dorden penninge, in diere manieren, alse andere Ambachtsheren hebben bynnen onsen lande van Zuuthollant, ende van den anderen deele van den boeten ende van den vervallen, die ons aencomt, sal hy, off die ghene, dien hy dair setten sal, ons off onsen Bailliu van Zuuthollant goede rekeninge doen, als wys begeren. Voirt so hebben wy hem gegeven alle onse quareele, die wy hebben doin maken tot Sente Gheertruydenberge, in manieren als dat hy daer mede sal doen maken een steenhuys ende eene veste, daer hy aenlegghen sal van syns selfs gelde bynnen tween jaren naest comende tote duysent ponden Tornoyse, den groten over sestien penninge gerekent. Ende waer dat sake, dat hy daer meer aen leyde ter goeder rekeninge, dat souden wy hem, off onse erfgenamen betalen. Ende dit voirsz. huys ende veste sal hy ende syn erfgenamen van ons te rechten leene, ende alset gemaict is bi onse poirte van Sente Gheertrudenberge voirseit, sal hyt houden ende verwaren op sinen kost, etten waer offer oirloge in den landen quame, dat ons, of onsen nacomelingen aenghinge, ende wys behoefden te besetten, dat soude syn op onse koste. Ende wy beloven in goeden trouwen voir ons, ende voir onse erfgenamen Williaem voirseit, ende sine erfgenamen hier in te houden ende te waren in sulker manieren, alst voirseit is. Omme dat wy willen, dat dit vaste ende gestade blive gehouden, sonder enech gebreck, so hebben wy desen bryff besegelt met ons segele. Ende in orkondscapen ende te meerre vestenisse so hebben wy gebeden onsen lieven ende getruwen Heeren Jacop, bider gnaden Gods Bisscop van Suden, onsen lieven ende getrouwen Heeren Colyn, Abt van Middelborch, onsentrouwen manne Heren Symon van Benthem, dat sy desen bryff met ons besegelen willen mit hoeren segelen. Ende wy Jacop, bider gnaden Gods Bisscop van Zuden, Colyn, Abt van Middelborch, ende Symoen van Benthem, Ridder, hebben in kennissen, dat wy dair over waeren, desen bryff besegelt met onsen segelen. Gegeven in die Hage oppe Sente Bartelmeusdaghe, in 't jair ons Heren MCCC drie ende twintich.' [Van der Wielen].

Bezitsgeschiedenis
Willem van Duvenvoorde bouwde in 1323 het kasteel in opdracht van de graaf van Holland het kasteel, waar hij mee beleend werd. In 1329 wordt Jan I van Polanen met het kasteel beleend. Simon van Teylingen is in 1357 kasteelbeheerder, en blijft dat tot 1388, wanneer Daniel van Theuleusen het overneemt. In 1392 vinden we Daniel VII van der Merwede als kastelein en schout, en van 1398 tot 1399 Jan van Steenbergen. Dan komt Gijsbert van den Poel, die tot 1414 aanblijft. Dirk van der Merwede volgt hem op, en blijft tot 1421, waarna de Bredase Nassau's weer gedeeltelijk aan de macht komen in Geertruidenberg. Daarna volgen nog enkele kasteleins die elk een vrij korte periode aanblijven [Van der Wielen].

Historische betekenis
Geertruidenberg was op de grens van Holland en Brabant zeer strategisch gelegen. Het was noodzakelijk om een strikte grens te trekken tussen Hollands en Brabants gebied, wat gebeurde d.m.v. het bouwen van versterkte huizen. De graaf van Holland bouwde hierom te Strijen en te Geertruidenberg zijn vestingen. De hertog van Brabant antwoordde hierop met de bouw van Dussen, overigens illegaal daar Dussen feitelijk Hollands grondgebied was, maar eigendom was van de heer van Heusden [Van der Wielen].

Bouwgeschiedenis
Het grondradaronderzoek (uitgevoerd door archeologisch adviesbureau RAAP in 2007) bevestigt de eerdere vermoedens over de uiterlijke kenmerken van het kasteel. Het gaat om een voor die tijd (stichtingsjaar 1323) groot kasteel met een rechthoekige omtrek van zestig bij vijfenveertig meter. Het telde vier, mogelijk vijf torens. Bij het kasteel stond nog een versterkte voorburcht. Tussen kasteel en voorburcht bevond zich een gracht met ophaalbrug. De voorburcht had een eigen slotgracht; de gracht rondom het gehele kasteelcomplex was vijftien meter breed. Het kasteel werd gedeeltelijk verwoest bij het beleg van 1420 in de tijd van de Hoekse en de Kabeljauwse twisten en raakte sindsdien in verval [Jurriaan, A-rubriek van vd Wielen]

Afbeeldingen
-'t Slot te Geertruidenberg (waarschijnlijk fictief), pentekening, achttiende eeuw, anoniem, Tilburg, KUB G 22.1/820.II (3) [Van der Wielen] . - Google Earth foto, 2011, locatie Kasteel Geertruidenberg (Documentatiecentrum NKS digitale documentatie).

Bronnen
N.v.t.

Literatuur
- Aa, A.J. van der, 1839, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, Gorinchem, deel IV, 475.- Boven, M.M.A. van, 1982, Kastelen in Brabant, ’s Hertogenbosch, 150.- Dijk, P.F.M. van, (red.)., juni 2007, Rapport Brabantsche Biesbosch, natuurlijk strijdtoneel. Linies, schansen en vestingwerken tussen Breda-Noord en Geertruidenberg, toeristisch-recreatieve kensen. Visie en projectvoorstellen, 9-10.- Op: www.oosterhout.nl/documenten/internet/bwo/toerisme/PvD.01B.%20T-R.Visierapport%20linies.eindrapport.pdf (23-05-2008).- Schellart, A.I.J.M., 1984, Huizen van Oranje. Verblijven van de Oranjes en de Nassaus in Nederland, Rijswijk, 11-13.- Schellart, A.I.J.M. & Vries, T.H. de., 1965, Woonsteden der Oranje’s, Zaltbommel, 65-66.- Zijlmans, B., 1978, Geertruidenberg, Hollands oudste stad, Geertruidenberg. Zijlmans, B., Het grafelijke kasteel van Geertruidenberg (1323-1547). Historisch en archeologisch onderzoek, in: H/L/ janssen en W. Landewe (eds.), Middeleeuwse kastelen in veelvoud. Nieuwe studies over oud erfgoed, Wijk bij Duurstede 2009, 61-101.- Website BN De Stem http://www.bndestem.nl/regio/oosterhout/2311004/Kasteel-domineerde-skyline-Geertruidenberg.ece (23-05-2008).[werkt niet meer, printout in NKS documentatiecentrum]

Bescherming gebouw
Status:

Bescherming terrein
Status:

Bestemming
Bestemmingsplan: N
Bestemming:

Auteur en datum
Auteur: P.J. van der Wielen / J.J.A. Pennartz
Beschrijving gemaakt: 21-07-2003 / 23-05-2008

Bouwhistorisch onderzoek RCE
N.v.t.

Archeologisch onderzoek RCE
ROB Jaarverslag 1976, p. 106.

Overig onderzoek
Kempen, P.A.M.M. van, 2007, RAAP Rapport 1631, Het kasteel van Geertruidenberg, gemeente Geertruidenberg : archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek en geofysisch onderzoek, Amsterdam.

Geomorfologische codering
B, Bebouwing

Bodemkundige codering
|h Bebouwing