Loevestein

VOLLEDIG [?]

Object
Loevestein

Locatie
Adres: Loevestein 1, 5307 TG
Poederoijen
Gemeente Zaltbommel
Provincie Gelderland

Loevestein ligt op de plaats waar de Waal en de (afgedamde) Maas samenkomen en verder stromen als de Merwede, tegenover het dorp Woudrichem.

Typologie

Loevestein is ontstaan uit een woontoren.

Etymologie
Waarschijnlijk is Loevestein genoemd naar de bouwheer, Dirk Loef van Horne, en betekent het dus 'het stenen huis (stein) van Loef'.

Huidige situatie
Laatst bijgewerkt: 27-2-2003

Slot Loevestein ligt tegenwoordig in een vijfhoekig fort. Het slot zelf bestaat uit een rechthoekig hoofdgebouw met aan de achterzijde een uitspringende traptoren en aan de voorzijde twee grotere torens. Deze zijn met elkaar verbonden door een muur met daarin een poorttoren. Het voornaamste doel van Loevestein is tegenwoordig behoud van het middeleeuwse gebouw, gecombineerd met informatieverstrekking en recreatie. Belangrijk is hierbij de combinatie van natuur en cultuur die op de plaats van het kasteel zichtbaar is.

Oudste vermelding
Datum: 23 juli 1368
Bron: Goethals 1848, 215-218.

De familie van Horne maakt nieuwe afspraken over de verdeling van de erfenis van Willem VI van Horne, waarbij wordt bepaald dat Willems broer Dirc 'thuus van Loevesteyn, ghelegen inder Moniklant, mit siene vorborghe ende grachte' mag behouden.

Bezitsgeschiedenis
Dirk Loef van Horne bouwde tussen 1358 en 1361 een woontoren als eerste fase van slot Loevestein. Hij deed dit vermoedelijk op een stuk allodiaal grondgebied. Hij hief sinds 1364 tol op de rivier bij Woudrichem. Nadat hem dat verboden was door de graaf van Holland verplaatste hij de tol naar Loevestein. Kort na 1371 raakte Dirc door nog onbekende redenen Loevestein kwijt. Het kasteel kwam in handen van de graaf van Holland. Hij stelde er een kastelein aan, Bruysten van Herwijnen. Vanaf die tijd werden er door de graven van Holland steeds kasteleins (later slotvoogden) op het kasteel aangesteld. In 1568 werd Loevestein veroverd door de Spanjaarden. Herman de Ruyter heroverde het kasteel in 1570, maar het werd meteen weer heroverd door de Spanjaarden. In 1572 werd het door de Watergeuzen veroverd, waarna het onder het gezag bleef van de Staten van Holland. Sinds 1614 fungeerde het als officiële staatsgevangenis. In 1795 werd het slot veroverd door Franse troepen, maar vanaf 1813 werd het weer eigendom van de Nederlandse Staat, die het nog steeds in bezit heeft. Het wordt geexploiteerd door de Stichting Slot Loevestein.

Historische betekenis
Loevestein werd door Dirk Loef van Horne gebouwd om tol te kunnen heffen op de Maas en Waal. Het was gelegen op een strategisch punt op de grens van Holland, Gelre en Brabant en speelde een belangrijke rol in de geschillen tussen de graven van Holland en de hertogen van Gelre. Vanaf de 15e eeuw fungeerde Loevestein als gevangenis. Vele belangrijke personen hebben hier gevangen gezeten; de bekendste is Hugo de Groot, die er van 1619 tot 1621 gevangen zat. Loevestein werd later opgenomen in de Hollandse Waterlinie en werd omgebouwd tot een fort.

Bouwgeschiedenis
De data voor de bouwgeschiedenis van kasteel Loevestein zijn gebaseerd op een combinatie van dendrochronologische, bouwhistorische, archeologische en historische gegevens. Kasteel Loevestein is tussen 1358 en 1361 gebouwd als woontoren door Dirk Loef van Horne. Deze toren vormt thans de onderbouw van de Riddertoren. In een tweede fase, tussen 1361-1368, zijn de zaalbouw en de Keukentoren opgetrokken. Deze toren is mogelijk iets eerder gebouwd dan de zaal. De zaalbouw met aangebouwde traptoren had bij de bouw niet de huidige hoogte, maar is tussen 1379-1397 verhoogd. Rond 1375 is tussen de twee torens de schildmuur opgetrokken en kort daarna is de Riddertoren met een bouwlaag verhoogd. Rond 1379 wordt dan de poorttoren gebouwd en na 1382 wordt de Riddertoren weer verhoogd tot de huidige hoogte. Voor 1368 is ook de voorburcht tot stand gekomen. Deze bevatte naast een boerderij en hooibergen een toren op de zuidhoek en op de noordhoek waar de laatste de toegangspoort beschermde. Ook de voorburcht is in fasen uitgebreid. De voorburcht, die in eerste instantie was omgeven door een houten palissade werd in 1385 versterkt met een ringmuur. Voor- en hoofdburcht waren omgeven door een gracht. Bij de belegering in 1397 stortten de zuidelijke hoektoren en een deel van de muur in. Op de plaats van de ingestorte toren werd de grote ronde Kruittoren gebouwd. Het hele complex werd omgeven door een aarden wal met torens op de vier hoeken en daarom heen een tweede gracht. De omringende aarden wal werd later verhoogd en verbreed. Op de noordwestelijke hoek verrees een ronde toren met een doorsnede van 29,5 meter. Van 1575-1580 werd Loevestein op last van Willem van Oranje omgebouwd tot een fort; er werden wallen en grachten om het kasteel aangelegd. Hierbij werd de eerdere ringmuur weer verwijderd; alleen de noordwestelijke toren werd in de nieuwe verdedigingswerken opgenomen. In de eerste helft van de 17e eeuw werd de gracht aan de noord- en oostzijde van de voorburcht gedempt. Aan het einde van de 17e eeuw werden de poorttoren en de noordwestelijke toren op de voorburcht afgebroken. Rond 1700 werd een groot deel van de bebouwing binnen de wallen gesloopt. Op de voorburcht bleven alleen de twee torens en het 'Oude Tuighuis', gelegen tegen de Kruittoren, staan. Langs de hele noordzijde van de voor- en hoofdburcht werd een rij huisjes gebouwd. In 1740 stortte het bovendeel van de poorttoren in en werd het huidige lessenaardak aangebracht. Eind 18e eeuw werden de oostelijke muur van de voorburcht, de poorttoren en de daarbij behorende verdedigingstoren afgebroken. In 1781 werd op de plaats van de verdedigingstoren het Arsenaal gebouwd. De gracht om de hoofdburcht werd gedempt, met uitzondering van het gedeelte tussen de hoofd- en voorburcht. In 1853-1854 werd het fort opnieuw uitgebreid om het aan te passen aan de functie die het had in Nieuwe Hollandsche Waterlinie. De tongewelven van de kelders werden vervangen. Er werden ramen, deuren en schietgaten verplaatst. Het dak van de traptoren werd vervangen. De topgevel aan de noordkant van het hoofdgebouw werd vervangen door een schuin aflopende gevel. Het laatste van de Middeleeuwse gebouwen dat nog op de voorburcht stond werd afgebroken. Na de Eerste Wereldoorlog was het kasteel uitgewoond en verwaarloosd. Vanaf de Eerste Wereldoorlog is Loevestein in een langzaam tempo gerestaureerd. Deze restauratie was pas eind jaren 60 gereed. In de jaren 70 en 80 van de twintigste eeuw restaureerde men de wallen en bijgebouwen.

Afbeeldingen
Er bestaan honderden afbeeldingen van slot Loevestein, met een verschillende mate van betrouwbaarheid. In deze lijst zijn slechts enkele belangrijke afbeeldingen opgenomen. Meer afbeeldingen zijn te vinden in: -Caminada-Voorham, A. M. G., Loevestein. Een fort aan de grens van Holland (Gorinchem 1989) -Heuff, G., Rijksdienst voor Kastelenbeheer- Slot Loevestein, Catalogus van de collectie tekeningen en prenten (Loevestein 1988) -Makken, B., De iconografie van het slot Loevestein (Alphen a/d Rijn 1981)-De St. Elizabethsvloed van 1421 met op de achtergrond Loevestein, olieverfschilderij door de Meester van Rhenen, ca. 1530. Rijksmuseum, Amsterdam. -Gekleurde kaart van het land van Altena door Cornelis Pietersz en Cornelis Berck, 1563. Algemeen Rijksarchief, Den Haag. -De belegering van Loevestein in 1570, pentekening in inkt door Franciscus Hogenberg, ca. 1570-1580. Ottawa, National Gallery of Canada, nr. 9959. -'t huys te Lovensteyn', kopergravure van Loevestein door Claes Jansz. Visscher, 1630. Afgebeeld in Makken, p. 60. -Loevestein in vogelvlucht door Bonaventura Peeters, 1635. Österreichische Nationalbibliothek, Wenen, Atlas Blaeu band 15, nr. 27 (nr. NB 202.665). -Gezicht op Gorinchem, Woudrichem en Loevestein, olieverfschilderij door N. Kemp, 1635. Frans Halsmuseum, Haarlem, nr. 1-233. -Riviergezicht met Loevestein, olieverfschilderij door Salomon van Ruysdael, 1642. Afgebeeld in Makken, p. 26. -Grijs gewassen krijttekening van het kasteel door Roelant Roghman, 1646-1647. Museum Boymans-Van Beuningen, Rotterdam, nr. MB 210. -Fort en slot uit het oosten, tekening door Roelant Roghman, ca. 1647. Rijksprentenkabinet, Amsterdam, nr. A 1774. -Fort uit het zuidwesten, tekening door Roelant Roghman, ca. 1647. Rijksprentenkabinet, Amsterdam, nr. A 1775. -Riviergezicht op Loevestein, olieverfschilderij door Isaac Willaerts, 1659. Afgebeeld in Makken, p. 28. -Riviergezicht met Loevestein, olieverfschilderij door Johan Meerhout, 17e eeuw. Gorinchem, Stichting Vrienden van slot Loevestein. -Riviergezicht op Loevestein, gewassen tekening in krijt door Aelbert Cuyp, 17e eeuw. Rijksprentenkabinet, Amsterdam, nr. A 2455. -'Het Huis te Loevestein; op de rechter syde', kopergravure door Jacobus S. L. Schijnvoet, naar Roghman. Afgebeeld in Makken, p. 76. -Gewassen pentekeningen van Loevestein van voren en van de voorburcht, door Cornelis Pronk, 1732. Rijksprentenkabinet, Amsterdam, nr. A 4352. -Loevestein vanaf de Waal, kopergravure door Hendrik Spilman, naar Cornelis Pronk. Afgebeeld in Makken, p. 38. -Loevestein uit het zuidoosten, aquarel door Jacobus van Liender, 1749. Koninklijke Musea voor de Schone Kunsten, Brussel, nr. 2271. -Gewassen pen- en penseeltekening van Loevestein, door Paul van Liender, 1749-1750. Koninklijke Musea voor de Schone Kunsten, Brussel, nr. 2273. -'Het kasteel Loevesteyn, langs Maas, en Waal te sien', door Paul van Liender, 1750. Prentenkabinet der Rijksuniversiteit Leiden, nr. 6957. -'t fort Loevestein, en Woudrichem, langs de Merwe te sien', tekening door Jan de Beyer, 1750. Afgebeeld in Makken, p. 52. -Het fort Loevestein, pen- en penseeltekening door Jan de Beyer, 1750. Rijksprentenkabinet, Amsterdam, nr. A 4165. -Het fort Loevestein, pen- en penseeltekening door Jan de Beyer, 1750. Haarlem, Kunstverzamelingen Teylers Stichting, nr. V 9 b. -'Plan van het fort Loevesteyn', pentekening door D. Dalhoff, 1774. Algemeen Rijksarchief, Den Haag, Kaartenafdeling. -Loevestein en Woudrichem over de Middelwaard gezien, gewassen tekening door C. de Jonker, ca. 1800. Afgebeeld in Makken, p. 34. -Loevestein vanuit het zuidoosten, anoniem olieverfschilderij, ca. 1800. Collectie Compton, Groot-Brittannië. -Loevestein van de achterzijde, gewassen pen- en penseeltekening door Howen. Prentenkabinet der Rijksuniversiteit Leiden, nr. 3349. -Chateau de Loevestein, lithografie door J. B. A. Jobard, ca. 1825. Afgebeeld in Makken, p. 65. Onbetrouwbaar, maar vaak nagevolgd. -Loevestein van vier verschillende kanten voor 1853, door J. Duppens. Afgebeeld in Makken, p. 58. -Loevestein uit het noordwesten, grijs gewassen pentekening door G. Lamberts, 19e eeuw. Rijksprentenkabinet, Amsterdam, nr. A. 1645. -Riviergezicht van Loevestein, pen- en penseeltekening door J. F. Christ, 2e helft 19e eeuw. Universiteitsbibliotheek Leiden, Port. 306, nr. 4.

Bronnen
Goethals, F.V., 1848, Histoire genealogique de la maison de Hornes ..., Brussel, 215-218.

Literatuur
- Andel, G.J. van, en W.J.M. van Andel, 1993, Twee kastelen met hetzelfde grondplanHistorische Vereniging Vleuten, De Meern, Haarzuilens 13(1993) nr. 4, 93-98; - Caminada-Voorham, A.M.G., 1989, Loevestein : een fort aan de grens van Holland, Zutphen; - Dijkstra, K., H. van Galen, S. Jansen et al., 2011, Slot Loevestein ontrafeld: 650 jaar bouwgeschiedenis, Poederoijen; - Eliëns, F.M., 1986, Het slot Loevestein, Doorn; - Hardenberg, H., 1934, De stichting van het slot Loevestein, Bijdragen en Mededelingen Vereniging Gelre, 37(1934), ??; - Hermans, T., 1996, Materiaal en personeel bij het onderhoudswerk van slot Loevestein in de 14de, 15de en 16de eeuw, in : Emmens, K., K.J. Steehouwer, M.S. Verweij et al. red., Monumenten en bouwhistorie, Zwolle, 211-219; - Hermans, T., J. Kamphuis en L. Smals, 2012, De poorttoren en schildmuur van het Slot Loevestein, in: Aarts, B., W. Landewé, B. Olde Meierink et al. red., Ambitie in steen : Bijdragen tot de kastelenkunde in Nederland, Wijk bij Duurstede, 229-240; - Makken, B., 1980, Het slot Loevestein, z.p.; - Makken, B., 1981, De iconografie van het slot Loevestein, Alphen aan den Rijn;

Documentatie
Olde Meierink, B., en A. Viersen, 2007, Bouw- en gebruiksgeschiedenis Vesting Loevestein, Utrecht.